Smart contracts

• 1 Inleiding

  De afgelopen twee jaren heeft de blockchaintechnologie veel aandacht gekregen. In één adem met deze technologie wordt vaak het smart contract genoemd. De naam veronderstelt impact op de werkzaamheden van juristen. Maar is dat wel zo? In dit artikel wordt ingegaan op de herkomst van het smart contract en de betekenis van het smart contract voor de juridische praktijk.

• 2 Wat is een smart contract?

  2.1 De herkomst van de term ‘smart contract’

  De term ‘smart contract’ is bedacht door de Amerikaanse programmeur Nick Szabo en stamt uit de jaren negentig van de vorige eeuw. In verschillende publicaties stelde Szabo vast dat gedurende de afgelopen eeuwen het schriftelijke contract zoals wij dat kennen zich heeft ontwikkeld tot een van de pijlers van de markteconomie. Het opstellen van een schriftelijk contract, en het optuigen en in stand houden van een systeem waarbinnen een schriftelijk contract – desnoods door tussenkomst van een rechter – kan worden afgedwongen, is echter complex en kostbaar. Szabo vroeg zich daarom af of de digitale revolutie, waarvan de opkomst van het internet de belangrijkste exponent en grote stimulator is, niet de mogelijkheid bood om afspraken op een slimmere manier vast te leggen en ten uitvoer te brengen dan in, zoals Szabo schrijft, een ‘levenloze’ schriftelijke overeenkomst.
  Szabo beantwoordde deze vraag bevestigend. Volgens hem kunnen veel afspraken worden vastgelegd en uitgevoerd door een smart contract. Met die term duidde Szabo op een softwareprotocol dat het tot stand komen en uitvoeren van een overeenkomst zonder menselijke tussenkomst tot doel heeft.

  ‘Smart contracts utilize protocols and user interfaces to facilitate all steps of the contracting process. This gives us new ways to formalize and secure digital relationships which are far more functional than their inanimate paper-based ancestors.’¹xN. Szabo, Formalizing and securing relationships on public networks, First Monday (2) 1997, afl. 9, op http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/548/469.

  Met het smart contract had Szabo dus niet een specifiek protocol voor ogen, maar duidde hij vooral op het concept dat veel aspecten van het contracteringsproces digitaal zouden kunnen worden vastgelegd in een protocol en daardoor onderdeel kunnen worden van hard- en software.

  ‘The basic idea behind smart contracts is that many kinds of contractual clauses (such as collateral, bonding, delineation of property rights, etc.) can be embedded in the hardware and software we deal with.’²xSzabo 1997.

  Smart contracts hebben als gemeenschappelijk kenmerk dat dergelijke softwareprotocollen een deterministisch, als/dan-karakter hebben; is aan voorwaarde A en B voldaan, dan heeft dat C tot gevolg.³xH. Schuringa, Enkele civielrechtelijke aspecten van blockchain, Computerrecht 2017/254, afl. 6, p. 249-291. Beroemd voorbeeld van een smart contract is de frisdrankmachine; na de selectie van de aangeboden frisdrank (aanbod) en de betaling van het juiste bedrag (aanvaarding) zorgt de frisdrankautomaat voor executie van de overeenkomst door de frisdrank te leveren, zonder dat daar een mens aan te pas komt.

  2.2 Smart contracts en blockchaintechnologie

  Hoewel de term ‘smart contract’ dus stamt uit de jaren negentig van de vorige eeuw, heeft het gebruik van smart contracts een vlucht genomen sinds de opkomst van de blockchaintechnologie.⁴xP. De Filippi & A. Wright, Blockchain and the law, Cambridge, MA: Harvard University Press 2018, p. 15. Blockchain is de technologie die ten grondslag ligt aan de bitcoin. De kern van de blockchaintechnologie is dat via een netwerk transacties kunnen worden verricht, die worden vastgelegd in een gedistribueerd grootboek (distributed ledger). Het grootboek is gedistribueerd, doordat exemplaren van het grootboek zijn verspreid over de verschillende computers waaruit het blockchainnetwerk bestaat, die nodes worden genoemd.
  Aan blockchains ligt een consensusmodel ten grondslag dat ervoor zorgt dat het voor een enkele node binnen een blockchainnetwerk niet mogelijk is om transacties die zijn vastgelegd in het gedistribueerde grootboek te wijzigen, maar alleen om nieuwe transacties toe te voegen. Dit zorgt ervoor dat gebruikers die transacties verrichten via de blockchain kunnen vertrouwen op de onveranderlijkheid van eerdere transacties die zijn vastgelegd in het gedistribueerde netwerk. Dergelijk vertrouwen wordt in klassieke systemen vaak ontleend aan trusted third parties, zoals banken en notarissen. Uniek aan de blockchaintechnologie is dat dit vertrouwen niet voortvloeit uit een partij of een persoon, maar uit de technologie zelf.

  De bitcoin is een digitale munt (crypto currency).⁵xDe digitale munt werd voor het eerst gebruikt binnen het Peer-to-Peer Electronic Cash System ontwikkeld door Sathoshi Nakamoto. Dit systeem kan worden gezien als de moeder aller blockchains. Doordat de achterliggende infrastructuur verificatie van transacties mogelijk maakt zonder trusted third parties, werd bij zijn lancering de bitcoin vooral gezien als anarchistisch betaalmiddel. Het wekt dan ook geen verbazing dat de codereeks achter de eerste bitcoin de volgende verborgen boodschap bevat: ‘The Times 03/Jan/2009 Chancellor on brink of second bailout for banks.’ Tot op de dag van vandaag is de identiteit van de ontwikkelaar(s) van het bitcoinsysteem in nevelen gehuld. Nick Szabo wordt mede vanwege zijn papers over smart contracts als mogelijke ontwikkelaar aangemerkt. De toepassing van de bitcoin is in de kern heel simpel: Bitcoin biedt de mogelijkheid om transacties vast te leggen, waarbij eenheden bitcoin van de ene gebruiker worden verstuurd naar de andere gebruiker.

  Datum	Transactie
  01/09/2018	1 bitcoin van A naar B
  02/09/2018	0,5 bitcoin van B naar C
  03/09/2018	0,5 bitcoin van B naar D

  Toen de populariteit van de bitcoin steeg, zijn op basis van de blockchaintechnologie platforms ontwikkeld met een andere of uitgebreidere functionaliteit dan de bitcoin. Een van die platforms is Ethereum. Ethereum is een platform dat de mogelijkheid biedt tot het verrichten van transacties waarbij een eenheid digitale munt (ether) wordt verstuurd, maar waar aan die transacties ook in een softwareprotocol vastgelegde voorwaarden kunnen worden verbonden.⁶xDit is vanzelfsprekend een versimpelde weergave van de werking van Ethereum. Zo biedt Ethereum, in tegenstellig wat de tekst lijkt te suggereren, bijvoorbeeld de mogelijkheid om zogenaamde ‘autonomous agents’ op te zetten die smart contracts uitvoeren die geen onderdeel van één transactie vormen, maar zelfstandig opererende computerprogramma’s zijn die een hoeveelheid aan transacties kunnen uitvoeren. De in dit artikel als ‘complex’ aangeduide smart contracts zijn in de regel autonomous agents. In navolging van Szabo worden dergelijke voorwaarden binnen Ethereum aangeduid als smart contracts.

  Datum	Transactie
  01/09/2018	Als [voorwaarden voldaan], dan verzendt A 1 ether naar B

  Het grote voordeel van het gebruik van een blockchaininfrastructuur voor de toepassing van smart contracts is dat de blockchaintechnologie ervoor zorgt dat de in het softwareprotocol vastgelegde voorwaarden niet meer kunnen worden gewijzigd en daarmee de onafhankelijkheid van de uitvoering kan worden gewaarborgd. Het waarborgen van onafhankelijkheid binnen systemen vormde een groot struikelblok voor de aspiraties van Szabo om een geheel geautomatiseerd en autonoom functionerend beslissingsproces vorm te geven.⁷xSzabo 1997. Doordat het waarborgen van onafhankelijkheid van smart contracts binnen een blockchainomgeving wel mogelijk is, zijn binnen een blockchainsysteem gesitueerde smart contracts niet alleen in staat om zichzelf te executeren, maar ook om de rol uit te voeren die nu vaak wordt uitgevoerd door trusted third parties.

  Stel, u koopt online een fiets en spreekt met de verkoper af om voorafgaand aan de verzending van de fiets in ether te betalen. In het smart contract zou u vast kunnen leggen dat hoewel betaling al plaatsvindt voor verzending van de fiets, het bedrag pas wordt bijgeschreven op de rekening⁸xDe term rekening gebruik ik uiteraard om de parallel te trekken met het bancaire betalingssysteem. Binnen een blockchaincontext is sprake van een ‘public key’. van de verkoper zodra het vervoersbedrijf bevestigt dat de fiets bij u thuis is bezorgd.⁹xSmart contracts bieden de mogelijkheid om input uit externe systemen te verwerken, zoals bijvoorbeeld het systeem van het vervoersbedrijf. De koppelingen met dergelijke systemen worden oracles genoemd. Op die manier voert het smart contract niet slechts (een deel van) de overeenkomst uit, maar vervult het ook de rol die bijvoorbeeld een notaris zou vervullen als zou zijn afgesproken dat de betaling eerst in depot zou worden gestort.¹⁰xT.F.E. Tjong Tjin Tai, Smart contracts en het recht, NJB 2017/146, afl. 3, p. 145-204 merkt wel op dat dit ook een nadeel van smart contracts is; doordat binnen Ethereum ether gedurende een transactie als het ware worden bevroren, is sprake van verlies aan liquiditeit zonder het voordeel dat banken in de tussentijd hier toegevoegde waarde over kunnen genereren.

  2.3 Smart contract: is het smart, is het een contract?

  Met de term smart contracts wordt dus geduid op deterministische softwareprotocollen. Hoewel Szabo bij de introductie van de term softwareprotocollen op het oog had die (delen van) het totstandkomingsproces of de uitvoering van een overeenkomst voor hun rekening nemen, worden binnen een blockchaincontext alle softwareprotocollen die verbonden worden aan een transactie smart contracts genoemd. Die softwareprotocollen kunnen voorwaarden bevatten die sterk lijken op hetgeen wij gewend zijn vast te leggen in een schriftelijke overeenkomst, maar kunnen ook veel complexer of juist veel simpeler van aard zijn.
  Een voorbeeld van een complex Ethereum-smart contract is The Decentralized Autonomous Organization (The DAO).¹¹xThe DAO is slechts een voorbeeld van een complex smart contract. Ook heel veel Initial Coin Offerings (ICO’s) vinden plaats via een Ethereum-smart contract. Als gevolg daarvan maakt een heel groot deel van de populaire crypto currencies gebruik van de infrastructuur van het Ethereumplatform. Via dit smart contract kon iedereen die dat wilde ether overmaken naar een aangewezen ontvanger, die fungeerde als een investeringsfonds. In ruil voor de ether ontving de investeerder via het smart contract DAO-tokens. Deze DAO-tokens gaven de eigenaar een recht om te stemmen op ideeën van start-ups die aan het investeringsfonds zouden worden gepresenteerd en zouden – zo was de verwachting – in waarde gaan stijgen als investeringen succesvol zouden blijken te zijn.

  Hoewel Szabo met de introductie van smart contracts vooral tot doel had de betrokkenheid van juristen bij het vastleggen en uitvoeren van afspraken zo veel als mogelijk te voorkomen, is de naam smart contracts voor veel partijen toch reden hun contractenjurist te vragen mee te denken over de betekenis van deze softwareprotocollen.¹²xOok was de opkomst van Ethereum voor veel juristen reden te schrijven over smart contracts: E.W. Verhelst, Blockchain aan de ketting van de Algemene verordening gegevensbescherming?, P&I 2017, afl. 1, p. 17-23; Schuringa 2017; J.B. Schmaal & E.M. van Genuchten, Smart contracts en de Haviltex-norm, IR 2017, afl. 1, p. 12-17; J.K. Stam, Smart contracts?, Contracteren 2018, afl. 2, p. 54-60; J.J. Linnemann, Juridische aspecten van (toepassingen van) blockchain, Computerrecht 2016/218, afl. 5, p. 216-256; J.J. Linnemann & E. Valgaeren, Inleiding: ‘Blockchain ontketend’, Computerrecht 2017/250, afl. 6, p. 249-291; M.H.G.M. van der Linden, Het recht geketend. Smart contracts: dé oplossing voor gezeur, gedoe en onzekerheid?, IR 2018, afl. 2, p. 59-63; S. van Heukelom, Responsieve rechtsstaat en digitale overheid: blockchain en smart contracts, NTB 2018/39, afl. 5, p. 28-46; Tjong Tjin Tai 2017; T.J. der Graaf, Van oud naar nieuw: van internet naar smart contracts en van mensen naar code (I), WPNR 2018/7199, p. 494-501; T.J. der Graaf, Van oud naar nieuw: van internet naar smart contracts en van mensen naar code (II, Slot), WPNR 2018/7200, p. 525-530; V.H.M. van Os, The Emperor’s New Clothes: Smart cities, smarter contracts & smartest decisions, TBR 2017/140, afl. 9, p. 925-926. Het is de vraag of dat wel terecht is, en of de naam smart contracts niet in zoverre misleidend is.¹³xOok van het gebruik van het woord ‘smart’ in de term smart contracts kun je je afvragen of dat wel zo passend is. Enerzijds is een smart contract in zoverre smart dat het vaak zichzelf executeert. Anderzijds wordt met het gebruik van de term ‘smart’ tegenwoordig vaak geduid op softwareprotocollen die een zelflerend vermogen hebben en waarvan de uitkomst na verloop van tijd kan veranderen. Daarvan is bij smart contracts geen sprake; sterker nog, bij smart contracts is het juist de bedoeling dat het protocol, als dezelfde input wordt gegeven, altijd dezelfde output zal geven. In de volgende paragraaf van dit artikel wordt onderzocht in hoeverre smart contracts naar huidig Nederlands recht juridische betekenis kunnen hebben. Deze vraag zou Szabo overigens vermoedelijk oninteressant vinden; zijn doel bij de introductie van smart contracts was vooral om een nieuw systeem van het vastleggen en uitvoeren van afspraken te creëren dat los zou staan of in de plaats zou treden van ons huidige contractenrecht.

• 3 Wat is de juridische betekenis van een smart contract?

  3.1 Juridische betekenis van smart contracts

  Bezien vanuit een blockchaincontext zijn smart contracts deterministische softwareprotocollen met een als/dan-karakter. Deze beschrijving van smart contracts is dermate ruim, dat in uitgangspunt allerlei processen die enige juridische betekenis hebben in een smart contract zouden kunnen worden vastgelegd. Zo is voorstelbaar dat naast (een deel van) de overeenkomst, bijvoorbeeld een eenzijdige rechtshandeling, een publiekrechtelijk besluit of de uitvoering van een wettelijk proces in een smart contract wordt vastgelegd.¹⁴xZie het rapport dat binnen het kader van de Dutch Blockchain Coalition werd geschreven over smart contracts. Te raadplegen via: https://www.dutchdigitaldelta.nl/uploads/pdf/Smart-contract-rapport-DBC.pdf. In hoeverre een smart contract daadwerkelijk een juridische betekenis heeft of kan hebben, hangt af van hetgeen in het smart contract is vastgelegd, de wettelijke voorwaarden die daarvoor gelden en de eventuele andere handelingen die zijn verricht buiten het smart contract om.
  Zo is op zichzelf voorstelbaar dat het proces tot het nemen van een subsidiebesluit wordt vastgelegd in een smart contract.¹⁵xBinnen de gemeente Den Haag is sprake van een pilot waarbij het subsidieproces wordt vastgelegd in een blockchain en smart contract. Vragen die vervolgens gesteld kunnen worden, zijn of het besluit genomen door het smart contract voldoet aan het schriftelijkheidsvereiste van de Algemene wet bestuursrecht (Awb),¹⁶xZie art. 2:14 Awb. en of geen sprake is van een vorm van geautomatiseerde besluitvorming die de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) niet toestaat.¹⁷xZie art. 22 AVG. Het antwoord op die vragen zal mede afhangen van aspecten buiten het smart contract, zoals de mogelijkheid van menselijke interventie.¹⁸xHetgeen onder omstandigheden op grond van art. 22 AVG vereist is.

  Net zo goed als dat smart contracts in uitgangspunt allerlei juridische betekenissen zouden kunnen hebben, kan een smart contract in de hiervoor beschreven ruime betekenis ook geen enkele of zeer beperkte juridische betekenis hebben. De door Szabo genoemde frisdrankautomaat kan een smart contract bevatten dat bepaalt dat zodra zich minder dan tien blikjes cola in de frisdrankautomaat bevinden, de frisdrankautomaat een order plaatst bij een frisdrankleverancier. Een dergelijk smart contract zou als een uitvoering van een overeenkomst of een aanbod tot het sluiten van een overeenkomst kunnen kwalificeren. Dezelfde frisdrankautomaat kan echter ook een smart contract bevatten dat bepaalt dat op 28 oktober 2018 om 03.00 uur de klok een uur wordt teruggezet. De juridische betekenis van een dergelijk smart contract is beperkt.

  Hoewel de naam anders doet vermoeden, zal een jurist die zich geconfronteerd ziet met een smart contact niet zonder meer mogen aannemen dat sprake is van een overeenkomst. Steeds zal moeten worden nagegaan of een smart contract juridische betekenis heeft, en zo ja, wat die betekenis dan is.

  3.2 Kan een smart contract een overeenkomst zijn?

  Hoewel het dus niet is gezegd dat ieder smart contract een overeenkomst is, is het niettemin interessant om de vraag te onderzoeken in hoeverre een overeenkomst in een smart contract kan worden neergelegd. Een overeenkomst komt tot stand door aanbod en aanvaarding (art. 6:217 van het Burgerlijk Wetboek (BW)). Uitgangspunt is dat voor de vastlegging van overeenkomsten geen vormvereisten gelden. In uitzondering op die regel bevat het BW enkele overeenkomsten waarvoor wel als vormvereiste geldt dat die op schrift moeten worden gesteld. Een voorbeeld daarvan is de overeenkomst die ziet op de koop van een woning (art. 7:2 BW).

  Art. 6:227a BW bevat de voorwaarden waaraan een langs elektronische weg tot stand gekomen overeenkomst dient te voldoen om gelijk te worden gesteld met een schriftelijke overeenkomst. Deze bepaling is geschreven om overeenkomsten die weliswaar langs elektronische weg tot stand zijn gekomen, maar niettemin in letters (en dus niet in code) zijn vastgelegd, gelijk te stellen met op schrift gestelde overeenkomsten. Er zijn auteurs die verdedigen dat de voorwaarden van art. 6:227a BW ook succesvol kunnen worden toegepast op overeenkomsten die zijn vastgelegd in een smart contract.¹⁹xZie bijv. het rapport dat binnen het kader van de Dutch Blockchain Coalition werd geschreven over smart contracts. Te raadplegen via: https://www.dutchdigitaldelta.nl/uploads/pdf/Smart-contract-rapport-DBC.pdf. Zie ook Van der Linden 2018, p. 60. Vanuit Nederlands perspectief is de betekenis van art. 6:227a BW voor de toepassing van smart contracts echter beperkt. In tegenstelling tot sommige andere rechtsstelsels bevat het Nederlands recht betrekkelijk weinig overeenkomsten waarvoor een schriftelijkheidsvereiste geldt.

  De hoofdregel is dus dat voor de vastlegging van overeenkomsten geen vormvereisten gelden. Bij veel transacties hebben wij de gewoonte die afspraken vast te leggen in een schriftelijke overeenkomst. In uitgangspunt staat er mijns inziens echter niets aan in de weg dat als partijen dat wensen, zij een overeenkomst waarvoor geen schriftelijkheidsvereiste geldt, kunnen neerleggen in een smart contract.

  3.3 Partijbedoelingen en de hack van The DAO

  Zolang een smart contract functioneert zoals partijen hebben beoogd, zal het gebruik van smart contracts ook niet snel tot juridische vragen leiden. Dat wordt anders zodra een smart contract niet functioneert zoals (een van de) partijen had(den) beoogd, hetgeen niet volledig theoretisch is. In paragraaf 2.2 noemde ik als voorbeeld van een complex Ethereum-smart contract The DAO. The DAO werd op 30 april 2016 gelanceerd. Vanaf dat moment hadden financiers dertig dagen de tijd om te investeren in The DAO. Het succes daarvan was ver boven verwachting; maar liefst 11.000 investeerders staken een equivalent van circa $ 150 miljoen in The DAO.

  Hoewel iedereen die investeerde in The DAO de mogelijkheid had om inzage te krijgen in het smart contract waarin het functioneren van The DAO was vastgelegd, duurde het tot juni 2016 voordat iemand ontdekte dat er een bug zat in het smart contract. Simpel gezegd bood deze bug de mogelijkheid om het proces van het omwisselen van DAO-tokens in ether steeds te herhalen, waardoor The DAO langzaam leeg zou lopen. Op 17 juni 2016 maakte een hacker gebruik van deze bug en wist hij of zij het equivalent van circa $ 70 miljoen te onttrekken aan The DAO.

  In tegenstelling tot Bitcoin bevindt zich achter het Ethereumplatform een partij: The Ethereum Foundation. Zodra de Foundation doorkreeg dat The DAO werd gehackt, bevroor zij de Ethereumblockchain. Vervolgens bood zij haar gebruikers de mogelijkheid om een update van het Ethereumplatform te installeren, die ervoor zou zorgen dat gebruikers terug in de tijd zouden gaan tot het moment voordat de hack van The DAO plaatsvond. Het grootste deel van de gebruikers accepteerde deze update. Een deel van de gebruikers vond echter dat geen sprake was van een hack; iedereen had de mogelijkheid het smart contract in te zien, en kon dus weten wat de mogelijkheden en onmogelijkheden van het smart contract waren. Deze gebruikers accepteerden de update niet. Sindsdien bestaan er twee vormen van Ethereum: Ethereum en Ethereum Classic.²⁰xDe splitsing die zich voordeed, wordt een hard fork genoemd. De lijfspreuk van Ethereum Classic is ‘Code is LAW’.

  Hoewel de hack van The DAO is opgelost zonder dat daar (veel) juristen aan te pas zijn gekomen,²¹xZodra de update van Ethereum door het merendeel van de gebruikers was geaccepteerd, deed de oprichter van The DAO de uitspraak: ‘We just found out that we have a supreme court, the community!’ roept het wel de vraag op hoe een Nederlandse rechter zou oordelen als een vergelijkbare casus aan hem of haar zou worden voorgelegd. Meer nog dan in andere rechtsstelsels ligt in het Nederlandse overeenkomstenrecht het primaat bij de partijbedoelingen.²²xHR 13 maart 1981, ECLI:NL:HR:1981:AG4158, NJ 1981/635. Zou de casus van de hack van The DAO aan een Nederlandse rechter zijn voorgelegd, dan zou de Nederlandse rechter vermoedelijk hebben geoordeeld dat partijen die investeerden in The DAO evident niet voor ogen hadden dat hun investeringen aan The DAO konden worden onttrokken en dat – als uitgangspunt nemende dat het smart contract dat ten grondslag lag aan The DAO kwalificeerde als een meerpartijenovereenkomst – het onttrekken een tekortkoming in de nakoming van het smart contract zou opleveren. Gevolg daarvan zou zijn dat de hacker het onttrokken bedrag terug zou moeten betalen.²³xAls nadeel van smart contracts wordt vaak genoemd dat menselijke interventie niet meer mogelijk is en het smart contract zichzelf dus executeert, ook als een rechter heeft geoordeeld dat inhoud en partijbedoelingen niet overeenstemmen. Hoewel het binnen een blockchaincontext niet mogelijk is een transactie ongedaan te maken, is het wel heel goed mogelijk een tegenboeking te doen. Daarin verschilt het smart contract niet zoveel van de ‘gewone’ overeenkomst; ook nu hebben rechters vaak te maken met situaties die zich al hebben voltrokken en waarbij dus handelingen moeten worden teruggedraaid.

  Complexer is de vraag of het naar Nederlands recht is om een overeenkomst te sluiten waarin de afspraak wordt gemaakt dat de code van een smart contract leidend is, ongeacht de uitkomst van het smart contract. Met andere woorden: is het naar Nederlands recht mogelijk om de afspraak ‘code = LAW’ te maken? Die vraag is niet volledig theoretisch van aard. In het hiervoor genoemde voorbeeld is verondersteld dat de casus van The DAO zou worden voorgelegd aan een Nederlandse rechter. Feit is echter dat in een blockchaincontext partijen vaak van elkaar niet weten wie zij zijn. Het voorleggen van een casus aan een rechter is daarom in theorie wel mogelijk, de facto blijkt dit een hele uitdaging te zijn. Partijen die in een blockchaincontext handelen via een smart contract geven daarom aan voorkeur te hebben voor de zekerheid die de afspraak ‘code = LAW’ met zich brengt.
  Bij het beantwoorden van de vraag of het naar Nederlands recht mogelijk is de afspraak ‘code = LAW’ te maken, zou wellicht de parallel kunnen worden getrokken met de entire agreement clause. De entire agreement clause is een in Angelsaksische rechtssystemen veelgebruikte contractsclausule, die moet bewerkstelligen dat de inhoud van een overeenkomst zich beperkt tot de tekst van de overeenkomst en niet mede wordt bepaald door de omstandigheden die zich voor het sluiten van de overeenkomst hebben voorgedaan. Daar waar de afspraak ‘code = LAW’ dus het primaat wil leggen bij de code van het smart contract, wil de entire agreement clause het primaat bij de tekst van de schriftelijke overeenkomst leggen.

  De Hoge Raad heeft in 2007 geoordeeld dat onder omstandigheden een entire agreement clause mee kan brengen dat een beslissend gewicht toekomt aan de tekst van de overeenkomst. Die omstandigheden zijn onder meer de aard van de transactie, de omvang en gedetailleerdheid van het contract en de wijze van totstandkoming.²⁴xHR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ3178, NJ 2007/575, r.o. 3.4.3. In 2013 voegde de Hoge Raad daaraan toe dat een entire agreement clause een relevante omstandigheid kan zijn bij de uitleg van een overeenkomst waarvan deze clausule deel uitmaakt. Welke betekenis aan een dergelijke clausule toekomt, is afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder de bewoordingen van de clausule, de aard, de inhoud, de strekking en de mate van gedetailleerdheid van de overeenkomst waarvan de clausule deel uitmaakt, en de wijze waarop de clausule tijdens de onderhandelingen ter sprake is gekomen en onderdeel van de overeenkomst is geworden.²⁵xHR 5 april 2013, ECLI:NL:HR:2013:BY8101, NJ 2013/214, r.o. 3.5.5.

  Uit de rechtspraak van de Hoge Raad volgt dus dat zelfs als een entire agreement clause onderdeel uitmaakt van een overeenkomst, de tekst van de overeenkomst slechts onder omstandigheden kan prevaleren boven de partijbedoelingen. Dit terwijl voor een schriftelijke overeenkomst geldt dat op zichzelf iedereen de inhoud daarvan zou moeten kunnen begrijpen.²⁶xDe vraag is wel of die veronderstelling, gelet op het taalgebruik van juristen, terecht is. Bij smart contracts is dat niet zo. Op basis van dit gegeven, bezien in combinatie met de rechtspraak van de Hoge Raad over de entire agreement clause, is mijn inschatting dat een Nederlandse rechter niet snel de voorkeur zou geven aan de code van een smart contract, indien partijbedoelingen en code van elkaar afwijken.²⁷xDat neemt niet weg dat partijen altijd de bedoeling kunnen hebben de code van een smart contract leidend te laten zijn, en dus geen specifieke uitkomst voor ogen hebben. Dat doet echter eerder denken aan een vorm van loterij dan aan een overeenkomst.
  Enerzijds is dat een conclusie waar programmeurs van smart contracts naar mijn verwachting tegen zullen ageren; zij geven vaak aan behoefte te hebben aan de zekerheid dat als een smart contract eenmaal is uitgevoerd, dat smart contract niet meer kan worden teruggedraaid. Anderzijds kan de wetenschap dat als een smart contract niet doet wat partijen hebben beoogd, de gevolgen van het smart contract op bevel van een rechter ongedaan kunnen worden gemaakt, het vertrouwen bieden om in de praktijk daadwerkelijk op grote schaal van smart contracts gebruik te maken.

  3.4 Bescherming van de consument en anderen die de code niet begrijpen

  In de voorgaande paragrafen is steeds als uitgangspunt genomen dat in smart contracts een overeenkomst wordt neergelegd die door alle betrokken partijen kan worden begrepen. Dat is echter in veel gevallen niet de praktijk. Veel gebruikers zijn niet in staat de code van een smart contract te begrijpen. Sterker nog: ook voor veel deskundigen is het lastig om smart contracts volledig te doorgronden, hetgeen wel blijkt uit het feit dat het maanden heeft geduurd voordat misbruik werd gemaakt van de fout in het smart contract dat aan The DAO ten grondslag lag.
  Nog los van de vraag wat dat betekent indien de werking van een smart contract en de partijbedoelingen van elkaar verschillen, heeft dat ook andere juridische gevolgen. Smart contracts kunnen naar alle waarschijnlijkheid worden aangemerkt als een vorm van elektronische dienstverlening in de zin van art. 3:15d BW.²⁸xArt. 3:15d lid 3 BW definieert een dienst van de informatiemaatschappij als volgt: ‘Onder dienst van de informatiemaatschappij wordt verstaan elke dienst die gewoonlijk tegen vergoeding, langs elektronische weg, op afstand en op individueel verzoek van de afnemer van de dienst wordt verricht zonder dat partijen gelijktijdig op dezelfde plaats aanwezig zijn. Een dienst wordt langs elektronische weg verricht indien deze geheel per draad, per radio, of door middel van optische of andere elektromagnetische middelen wordt verzonden, doorgeleid en ontvangen met behulp van elektronische apparatuur voor de verwerking, met inbegrip van digitale compressie, en de opslag van gegevens.’ Voor een dergelijke dienst gelden verschillende informatieplichten ten aanzien van consumenten (art. 3:15d, 3:15e en 6:227a-227c BW). Deze regels eisen bijvoorbeeld dat allerlei kenmerken over de dienstverlener bekend worden gemaakt teneinde communicatie met de dienstverlener mogelijk te maken. Op zichzelf staat het gebruik van een smart contract daar niet aan in de weg.

  Verder zal de zorgplicht van de bank vermoedelijk meebrengen dat de bank gehouden is de gebruiker van het smart contract voor te lichten over de werking van het smart contract.
  Datzelfde geldt voor een overheid die gebruik zal maken van smart contracts; de algemene beginselen van behoorlijk bestuur zullen vermoedelijk meebrengen dat de overheid de burger uitlegt wat de werking van het smart contract is.²⁹xABRvS 18 juli 2018, ECLI:NL:RVS:2018:2454, r.o. 23.2-23.5. Zie ook de Afdeling advisering van de Raad van State, Ongevraagd advies Raad van State: normering van geautomatiseerde overheidsbesluitvorming, 31 augustus 2018 (Kamerstukken II 2017/18, 26643, 557).

  Dergelijke uitlegverplichtingen in relaties tussen deskundigen en niet-deskundigen brengen mee dat ook de aandacht rondom aansprakelijkheidsvraagstukken vermoedelijk zal verschuiven van de inhoud van een smart contract naar de uitleg bij een smart contract. Als uitleg en inhoud niet overeenstemmen, zal dit risico vermoedelijk worden neergelegd bij de deskundige partij. De vraag is in een dergelijk geval wat nog de toegevoegde waarde is van het smart contract.

• 4 Toekomst van smart contracts voor de juridische praktijk

  Hoewel het neerleggen van een overeenkomst dus juridische uitdagingen met zich brengt, is het in uitgangspunt naar Nederlands recht mogelijk om een overeenkomst neer te leggen in een smart contract. Het is wel de vraag of dat ook altijd zinvol is. Op dit moment wordt er in de praktijk vooral voor gekozen om een deel van de executie van een overeenkomt over te laten aan een smart contract (vaak de voorwaardelijke betaling). Hoewel wellicht technisch wel mogelijk, lijkt het weinig zinvol te zijn om generieke bepalingen die bijvoorbeeld betrekking hebben op het toepasselijk recht of de bevoegde rechter neer te leggen in een smart contract, al is de vraag of veel van zulke artikelen in de toekomst nog wel nodig zullen zijn.

  Mijn verwachting is dat de komende jaren steeds meer gebruik zal worden gemaakt van smart contracts voor (een deel van) de executie van overeenkomsten. De schriftelijke overeenkomst zal daarmee niet zomaar verdwijnen. Vermoedelijk zullen schriftelijke overeenkomst en smart contract voorlopig probleemloos naast elkaar kunnen bestaan. Terugkomend op het door Szabo genoemde voorbeeld van de frisdrankautomaat, is het heel goed denkbaar dat de eigenaar van de frisdrankmachine en de leverancier van de blikjes frisdrank één keer een schriftelijke overeenkomst sluiten, waarin zij afspraken maken over het bestellen van de frisdrank. Vervolgens kan het smart contract in de machine de overeenkomst uitvoeren door als dat nodig is, nieuwe blikjes te bestellen. Als er niets misgaat, kan zo jarenlang een zelfstandig functionerend smart contract bestaan.³⁰xDe combinatie van een schriftelijke overeenkomst en een smart contract dat een deel van die overeenkomst uitvoert, heeft ook als voordeel dat partijen op voorhand kunnen vastleggen wat te doen indien partijbedoelingen en smart contract niet met elkaar overeenkomen.

  Op lange termijn zullen steeds vaker aspecten van de overeenkomst worden vastgelegd in de code van een smart contract, zo is mijn verwachting. Het is aan juristen daarop voorbereid te zijn.

Noten

• 1 N. Szabo, Formalizing and securing relationships on public networks, First Monday (2) 1997, afl. 9, op http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/548/469.

• 2 Szabo 1997.

• 3 H. Schuringa, Enkele civielrechtelijke aspecten van blockchain, Computerrecht 2017/254, afl. 6, p. 249-291.

• 4 P. De Filippi & A. Wright, Blockchain and the law, Cambridge, MA: Harvard University Press 2018, p. 15.

• 5 De digitale munt werd voor het eerst gebruikt binnen het Peer-to-Peer Electronic Cash System ontwikkeld door Sathoshi Nakamoto. Dit systeem kan worden gezien als de moeder aller blockchains. Doordat de achterliggende infrastructuur verificatie van transacties mogelijk maakt zonder trusted third parties, werd bij zijn lancering de bitcoin vooral gezien als anarchistisch betaalmiddel. Het wekt dan ook geen verbazing dat de codereeks achter de eerste bitcoin de volgende verborgen boodschap bevat: ‘The Times 03/Jan/2009 Chancellor on brink of second bailout for banks.’ Tot op de dag van vandaag is de identiteit van de ontwikkelaar(s) van het bitcoinsysteem in nevelen gehuld. Nick Szabo wordt mede vanwege zijn papers over smart contracts als mogelijke ontwikkelaar aangemerkt.

• 6 Dit is vanzelfsprekend een versimpelde weergave van de werking van Ethereum. Zo biedt Ethereum, in tegenstellig wat de tekst lijkt te suggereren, bijvoorbeeld de mogelijkheid om zogenaamde ‘autonomous agents’ op te zetten die smart contracts uitvoeren die geen onderdeel van één transactie vormen, maar zelfstandig opererende computerprogramma’s zijn die een hoeveelheid aan transacties kunnen uitvoeren. De in dit artikel als ‘complex’ aangeduide smart contracts zijn in de regel autonomous agents.

• 7 Szabo 1997.

• 8 De term rekening gebruik ik uiteraard om de parallel te trekken met het bancaire betalingssysteem. Binnen een blockchaincontext is sprake van een ‘public key’.

• 9 Smart contracts bieden de mogelijkheid om input uit externe systemen te verwerken, zoals bijvoorbeeld het systeem van het vervoersbedrijf. De koppelingen met dergelijke systemen worden oracles genoemd.

• 10 T.F.E. Tjong Tjin Tai, Smart contracts en het recht, NJB 2017/146, afl. 3, p. 145-204 merkt wel op dat dit ook een nadeel van smart contracts is; doordat binnen Ethereum ether gedurende een transactie als het ware worden bevroren, is sprake van verlies aan liquiditeit zonder het voordeel dat banken in de tussentijd hier toegevoegde waarde over kunnen genereren.

• 11 The DAO is slechts een voorbeeld van een complex smart contract. Ook heel veel Initial Coin Offerings (ICO’s) vinden plaats via een Ethereum-smart contract. Als gevolg daarvan maakt een heel groot deel van de populaire crypto currencies gebruik van de infrastructuur van het Ethereumplatform.

• 12 Ook was de opkomst van Ethereum voor veel juristen reden te schrijven over smart contracts: E.W. Verhelst, Blockchain aan de ketting van de Algemene verordening gegevensbescherming?, P&I 2017, afl. 1, p. 17-23; Schuringa 2017; J.B. Schmaal & E.M. van Genuchten, Smart contracts en de Haviltex-norm, IR 2017, afl. 1, p. 12-17; J.K. Stam, Smart contracts?, Contracteren 2018, afl. 2, p. 54-60; J.J. Linnemann, Juridische aspecten van (toepassingen van) blockchain, Computerrecht 2016/218, afl. 5, p. 216-256; J.J. Linnemann & E. Valgaeren, Inleiding: ‘Blockchain ontketend’, Computerrecht 2017/250, afl. 6, p. 249-291; M.H.G.M. van der Linden, Het recht geketend. Smart contracts: dé oplossing voor gezeur, gedoe en onzekerheid?, IR 2018, afl. 2, p. 59-63; S. van Heukelom, Responsieve rechtsstaat en digitale overheid: blockchain en smart contracts, NTB 2018/39, afl. 5, p. 28-46; Tjong Tjin Tai 2017; T.J. der Graaf, Van oud naar nieuw: van internet naar smart contracts en van mensen naar code (I), WPNR 2018/7199, p. 494-501; T.J. der Graaf, Van oud naar nieuw: van internet naar smart contracts en van mensen naar code (II, Slot), WPNR 2018/7200, p. 525-530; V.H.M. van Os, The Emperor’s New Clothes: Smart cities, smarter contracts & smartest decisions, TBR 2017/140, afl. 9, p. 925-926.

• 13 Ook van het gebruik van het woord ‘smart’ in de term smart contracts kun je je afvragen of dat wel zo passend is. Enerzijds is een smart contract in zoverre smart dat het vaak zichzelf executeert. Anderzijds wordt met het gebruik van de term ‘smart’ tegenwoordig vaak geduid op softwareprotocollen die een zelflerend vermogen hebben en waarvan de uitkomst na verloop van tijd kan veranderen. Daarvan is bij smart contracts geen sprake; sterker nog, bij smart contracts is het juist de bedoeling dat het protocol, als dezelfde input wordt gegeven, altijd dezelfde output zal geven.

• 14 Zie het rapport dat binnen het kader van de Dutch Blockchain Coalition werd geschreven over smart contracts. Te raadplegen via: https://www.dutchdigitaldelta.nl/uploads/pdf/Smart-contract-rapport-DBC.pdf.

• 15 Binnen de gemeente Den Haag is sprake van een pilot waarbij het subsidieproces wordt vastgelegd in een blockchain en smart contract.

• 16 Zie art. 2:14 Awb.

• 17 Zie art. 22 AVG.

• 18 Hetgeen onder omstandigheden op grond van art. 22 AVG vereist is.

• 19 Zie bijv. het rapport dat binnen het kader van de Dutch Blockchain Coalition werd geschreven over smart contracts. Te raadplegen via: https://www.dutchdigitaldelta.nl/uploads/pdf/Smart-contract-rapport-DBC.pdf. Zie ook Van der Linden 2018, p. 60.

• 20 De splitsing die zich voordeed, wordt een hard fork genoemd.

• 21 Zodra de update van Ethereum door het merendeel van de gebruikers was geaccepteerd, deed de oprichter van The DAO de uitspraak: ‘We just found out that we have a supreme court, the community!’

• 22 HR 13 maart 1981, ECLI:NL:HR:1981:AG4158, NJ 1981/635.

• 23 Als nadeel van smart contracts wordt vaak genoemd dat menselijke interventie niet meer mogelijk is en het smart contract zichzelf dus executeert, ook als een rechter heeft geoordeeld dat inhoud en partijbedoelingen niet overeenstemmen. Hoewel het binnen een blockchaincontext niet mogelijk is een transactie ongedaan te maken, is het wel heel goed mogelijk een tegenboeking te doen. Daarin verschilt het smart contract niet zoveel van de ‘gewone’ overeenkomst; ook nu hebben rechters vaak te maken met situaties die zich al hebben voltrokken en waarbij dus handelingen moeten worden teruggedraaid.

• 24 HR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ3178, NJ 2007/575, r.o. 3.4.3.

• 25 HR 5 april 2013, ECLI:NL:HR:2013:BY8101, NJ 2013/214, r.o. 3.5.5.

• 26 De vraag is wel of die veronderstelling, gelet op het taalgebruik van juristen, terecht is.

• 27 Dat neemt niet weg dat partijen altijd de bedoeling kunnen hebben de code van een smart contract leidend te laten zijn, en dus geen specifieke uitkomst voor ogen hebben. Dat doet echter eerder denken aan een vorm van loterij dan aan een overeenkomst.

• 28 Art. 3:15d lid 3 BW definieert een dienst van de informatiemaatschappij als volgt: ‘Onder dienst van de informatiemaatschappij wordt verstaan elke dienst die gewoonlijk tegen vergoeding, langs elektronische weg, op afstand en op individueel verzoek van de afnemer van de dienst wordt verricht zonder dat partijen gelijktijdig op dezelfde plaats aanwezig zijn. Een dienst wordt langs elektronische weg verricht indien deze geheel per draad, per radio, of door middel van optische of andere elektromagnetische middelen wordt verzonden, doorgeleid en ontvangen met behulp van elektronische apparatuur voor de verwerking, met inbegrip van digitale compressie, en de opslag van gegevens.’

• 29 ABRvS 18 juli 2018, ECLI:NL:RVS:2018:2454, r.o. 23.2-23.5. Zie ook de Afdeling advisering van de Raad van State, Ongevraagd advies Raad van State: normering van geautomatiseerde overheidsbesluitvorming, 31 augustus 2018 (Kamerstukken II 2017/18, 26643, 557).

• 30 De combinatie van een schriftelijke overeenkomst en een smart contract dat een deel van die overeenkomst uitvoert, heeft ook als voordeel dat partijen op voorhand kunnen vastleggen wat te doen indien partijbedoelingen en smart contract niet met elkaar overeenkomen.