Zaak COMP/M.5046 Friesland Foods / Campina

Op 17 december 2008 heeft de Europese Commissie (hierna: Commissie) de fusie tussen Campina en Friesland Foods (tezamen hierna: Partijen) goedgekeurd. Het onderzoek dat aan de goedkeuring vooraf ging, wees uit dat de concentratie in de oorspronkelijke vorm zou leiden tot mededingingsproblemen. Met name op de markt voor de aankoop van rauwe melk, verse zuivelproducten en kaas in Nederland en op de markt voor houdbare zuiveldranken in Nederland, België en Duitsland voorzag de Commissie mededingingsbelemmeringen. Als reactie op de bezwaren van de Commissie hebben Partijen remedies aangeboden om deze markten concurrerend te houden.

• Inleiding

  Campina en Friesland Foods zijn zuivelcoöperaties die wereldwijd actief zijn. Hun activiteiten bestrijken een aantal markten in de productieketen voor zuivelproducten, van de aankoop en verwerking van verse melk tot de productie van een groot aantal zuivel- en niet-zuivelproducten.
  Het onderzoek heeft veel voeten in de aarde gehad – de Nederlandse behandelend ambtenaar bij de Commissie zegt in het NMagzine dat hij ‘niet eerder een zaak (heeft) meegemaakt die zo spannend was als deze’.¹x NMagazine, 1 april 2009, p. 10. In hetzelfde artikel zegt de NMa dat zij een rol heeft gespeeld bij de beoordeling van deze voor Nederland zo belangrijke zaak, omdat zij ‘geconsulteerd werden en advies gaven’.²x Id. Niettemin heeft de Commissie de (geografische) markt voor inkoop van rauwe melk anders beoordeeld dan de NMa (tien jaar) eerder had gedaan (NMa-besluit 7 juli 1999, 1132, De Kievit), hoewel de redenen hiervoor uitvoerig zijn gemotiveerd in het EC-besluit (Besluit COMP/M.5046/EC, p. 16 e.v., par. 63 e.v. De rol van de NMa blijft verder onduidelijk. In de procedure hebben Superunie, Albert Heijn, Arla Foods en CBC zich gemeld als belanghebbenden. Elf lidstaten hebben de hoorzitting bijgewoond.
  De volgende twee ontwikkelingen maken duidelijk dat het verloop van de procedure opmerkelijk is geweest.
  Ten eerste: Campina en Friesland Foods dienden reeds voor de hoorzitting remedies in maar stelden zich tevens op het standpunt dat het recht op verdediging was geschonden. Volgens partijen had de Commissie een remedie op de markt voor de aankoop van rauwe melk verlangd die niet was gebaseerd op de mededeling van punten van bezwaar. Uiteindelijk is toch een remedie aangeboden ten aanzien van deze markt en hebben partijen deze kwestie laten rusten.
  Voorts heeft de Commissie in de loop van de tweede fase haar beoordeling gewijzigd met betrekking tot farmaceutische lactose en DPI.³x Eindverslag van 31 maart 2009 in de zaak COMP/M.5046, Pb.EU, C 75, p. 19. De Commissie kwam tot de conclusie dat deze markten voldoende competitief zijn omdat concurrerende producenten hun productiecapaciteit kunnen uitbreiden en afnemers, ondanks de sterke positie van FrieslandCampina, kunnen overstappen naar deze concurrerende aanbieders. Ten aanzien van DPI in het bijzonder voegt de Commissie hieraan toe dat de leveranciersmacht van FrieslandCampina beperkt is mede omdat een bepaalde afnemer, ten behoeve van zijn eigen leveringszekerheid, heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van een belangrijke productie faciliteit. Volgens de Commissie is FrieslandCampina derhalve in zekere mate afhankelijk van deze klant; bovendien heeft de afnemer aangegeven dat hij liever het risico van een prijsverhoging accepteert dan verkoop van de betreffende productie faciliteit aan een derde. Het lijkt alsof de procedure ook op dit punt een curieuze wending heeft gemaakt.
  Het besluit telt 545 pagina’s, 13 te onderzoeken markten, en bijna 1900 overwegingen, exclusief remedies, bijlagen en economisch onderzoek. Het bijgevoegde schema geeft een goed overzicht van het besluit inclusief een samenvatting van de Commissie standpunten in het ’6 (1)(c) besluit’ van 17 juli 2008.⁴x Niet gepubliceerd. De gevolgen van publicatie van dermate specifieke bedrijfsgegevens en marktanalyses door toezichthouders verdient meer aandacht, maar daarop zal ik hier niet nader ingaan.
  Het is een prestatie dat het onderzoek en de besluitvorming binnen een jaar zijn afgerond.

• De remedies

  Het is opvallend dat de Commissie naast structurele remedies ook heeft gekozen een gedragsremedie toe te passen. Uit onderzoek blijkt dat toezichthouders in de groothandel- en detailhandelsector de voorkeur geven aan structurele remedies.⁵x Clifford Chance en Pricewaterhousecoopers, The Merger Remedies Matrix- Synthesis Report- A European cross-country comparison of merger remedies: Experience and practice, 24 november 2008.

  Toegang tot rauwe melk

  De eerste remedie die aan de Commissie is voorgelegd betreft de zekerheid voor derden op toegang tot rauwe melk. Het mededingingsbezwaar is niet dat FrieslandCampina marktmacht upstream zou kunnen uitoefenen en de melkprijs voor boeren zou kunnen laten dalen. Het bezwaar van de Commissie is dat de marktmacht van FrieslandCampina op de downstream markt haar de mogelijkheid zou geven om extra winsten te realiseren en zij als gevolg daarvan in staat zou zijn om boeren een hogere melkprijs te betalen. De Commissie redeneert dan verder dat FrieslandCampina hierdoor meer boeren zou aantrekken en haar positie op de markt voor inkoop van rauwe melk verder zou kunnen versterken, hetgeen weer ten koste zou gaan van de toetreding van derden.
  Deze remedie garandeert de toegang tot rauwe melk in de eerste plaats door leveringsovereenkomsten.⁶x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 402. FrieslandCampina sluit overeenkomsten met de af te stoten bedrijfsonderdelen Nijkerk en Bleskensgraaf en andere concurrenten, waarbij zij zich verplicht tot het leveren van maximaal 1,2 miljard kilo rauwe melk per jaar, gedurende de eerste vijf jaar tegen een vastgestelde prijs (de FrieslandCampina prijs min 1 procent).⁷x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 403, par. 1849. Concurrenten krijgen zo voldoende mogelijkheden om op zoek te gaan naar alternatieve rauwemelkaanbieders. In de tussentijd zijn zij verzekerd van de toegang tot rauwe melk van FrieslandCampina. Indirecte uitsluiting van derden tot toegang van rauwe melk wordt door deze maatregel voorkomen. De inkoopprijs is marktconform en biedt andere aanbieders de mogelijkheid om effectief te concurreren met FrieslandCampina. Het risico dat FrieslandCampina een te grote machtspositie op de inkoopmarkt zou verkrijgen door middel van een hoge vergoeding aan boeren voor de afgenomen melk, wordt door de vastgestelde prijs voorkomen.⁸x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 403, par. 1848.
  In de tweede plaats is een onafhankelijke bemiddelingsstichting, het ‘Nederlands Melkfonds’, opgericht. De stichting heeft als doel op te treden als agent tussen FrieslandCampina en de afnemers van de leveringsovereenkomsten. De stichting zal toezien op de nakoming van de leveringsovereenkomsten en waar nodig bindende instructies geven aan FrieslandCampina. Het melkfonds dient te blijven bestaan totdat de markt voor rauwe melk structureel is gewijzigd.⁹x Besluit COMP/M 5046/EC, p. 406.
  Ten slotte zal FrieslandCampina de uittredingsdrempels voor leden die de nieuwe coöperatie wensen te verlaten, verlagen. Aan ieder lid dat wenst uit te treden, moet FrieslandCampina 5 euro per 100 kilo betalen totdat boeren met een volume van 1,2 miljard kilo rauwe melk de coöperatie hebben verlaten. Dit biedt andere afnemers van rauwe melk de mogelijkheid zuivelboeren alternatieve contracten aan te bieden.¹⁰x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 407, par. 1870-1873.
  De praktijk zal leren of deze remedie uitvoerbaar is en welke effecten de remedie op de markt teweeg zal brengen.

  Afstoten bedrijfsactiviteiten

  De tweede remedie betreft het afstoten van verschillende bedrijfsactiviteiten. Om de bezwaren van de Commissie weg te nemen met betrekking tot de markt van verse zuivelproducten worden de productiefaciliteit en het distributiecentrum van Friesland Foods in Nijkerk en de kaasfabriek van Campina in Bleskensgraaf afgestoten.¹¹x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 391.
  Door het afstoten van beide bedrijfsonderdelen zal de overlap op de markt voor verse zuivelproducten verdwijnen, met uitzondering van kaas waar overlap tussen de oorspronkelijke concurrenten Campina en Friesland blijft bestaan.¹²x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 391, par. 1788. De remedie zal de marktstructuur in nagenoeg dezelfde toestand brengen als voor de fusie. Afnemers behouden de mogelijkheid om over te stappen naar een andere aanbieder. De kopers van de bedrijfsonderdelen zullen naar verwachting belangrijke spelers op de markt voor verse zuivelproducten worden en daarmee een volwaardige tegenspeler vormen voor FrieslandCampina. Bovendien zullen de nieuwe spelers er naar streven zoveel mogelijk aan de specifieke behoeften van detailhandelaren en OOH¹³x Out Of Home markt: de consumptie van voeding en dranken door consumenten buitenshuis. groothandelaren tegemoet te komen, hetgeen de nieuwe spelers in ieder geval in staat zal stellen het marktaandeel van het voormalige Friesland Foods te behouden.¹⁴x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 392. Wel dient te worden opgemerkt dat deze remedie slechts effectief kan zijn indien de koper toegang heeft tot rauwe melk tegen prijzen en voorwaarden conform de eerder besproken remedie met betrekking tot de toegang tot rauwe melk.
  De Deense zuivelcoöperatie Arla Foods heeft de onderneming in Nijkerk inmiddels overgenomen. In Nijkerk worden huismerkproducten voor de Nederlandse supermarkten gefabriceerd. Ook wordt er een aantal merkproducten gemaakt. Arla verwerft met de transactie het recht op de merken Breaker, Milk&Fruit, Kwarkyoghurt, Melkunie en op dagvers van Friesche Vlag voor de komende tien jaar. Arla is nu al actief in Nederland met de verpakte kaasmerken Castello en Finello en zal uitgroeien tot een belangrijke concurrent op het gebied van dagverse zuivel. Arla maakte afgelopen najaar bekend dat het bedrijf zijn omzet in vijf jaar wil verdubbelen tot circa 10 miljard euro door groei in Noord-Europa.¹⁵x Financieel Dagblad, 12 maart 2009, p. 13. De NMa heeft de overname inmiddels goedgekeurd.¹⁶x NMa-besluit 661, Arla Foods - Friesland Foods Fresh, 24 maart 2009.
  De kaasfabriek in Bleskensgraaf is nog niet verkocht. Het mededingingsbezwaar op de Nederlandse markt voor de levering van natuurkaas aan groothandelaren en supermarkten ligt volgens de Commissie met name in het feit dat kaashandelaren beperkte mogelijkheden zouden hebben om over te stappen naar andere binnenlandse of buitenlandse leveranciers. In de visie van de Commissie concurreert Nederlandse natuurkaas niet met foliekaas, ondanks de mogelijkheden van aanbodsubstitutie (buitenlandse leveranciers zouden niet de kennis hebben om natuurkaas te maken). Bovendien accepteert de Commissie niet dat FrieslandCampina in zekere mate afhankelijk is van de opslag en rijpingscapaciteit van de handelaren.

  Afstoten van een merken

  De derde remedie betreft het afstoten van de merken Choco Choco en Yogho Yogho van Campina.¹⁷x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 409. Choco Choco is het belangrijkste merk van Campina op de markt voor chocolade zuiveldranken. Afstoting van dit merk zal een substantieel deel van de overlap op deze markt wegnemen. De koper van het merk zal direct concurreren met het merk ‘Chocomel’ van FrieslandCampina.¹⁸x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 410, par. 1886. Evenals de verkoop van het merk Choco Choco, zal ook de verkoop van Yogho Yogho een substantiële overlap op de markt in houdbare zuiveldranken wegnemen. Het afgestoten merk Yogho Yogho wordt zelfstandig en zal direct concurreren met het merk Fristi van FrieslandCampina.¹⁹x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 410, par. 1887. Wel krijgt FrieslandCampina een license-back voor deze merken buiten de Benelux.

• Afsluitend

  Het besluit lijkt niet altijd consistent. Geografische markten voor de diverse producten worden zeer verschillend afgebakend. De specifieke argumentatie met betrekking tot bijvoorbeeld farmaceutische lactose, DPI en kaas heeft de schijn van een doelredenering.
  Niettemin omvat het besluit een groot aantal interessante overwegingen over het belang van afnemersmacht,²⁰x Zie ook NMa-consultatiedocument, juni 2004. ondanks het feit dat in deze zaak niet in alle gevallen erkend is dat afnemers een zekere mate van marktmacht hebben ten opzichte van FrieslandCampina.²¹x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 69, par. 269 e.v. De vraag in welke mate private label en producer branded producten met elkaar concurreren en tot dezelfde markt behoren, wordt diepgaand geanalyseerd.²²x Besluit COMP/M.5046/EC, p. 37, par. 168 e.v. Ook het onderscheid tussen de diverse distributiekanalen (OOH, industrie, retail) komt uitgebreid aan de orde.
  Verder zijn de economische analyses met betrekking tot onder meer prijselasticiteiten als bijlagen aan het besluit gehecht. De Commissie heeft de ruwe data en beoordeling van partijen zelf in econometrische modellen berekend en getest.²³x Besluit COMP/M.5046, Appendices 1-9.
  Mede gezien de talrijke verwijzingen naar bezwaren eerder in de procedure kan FrieslandsCampina met tevredenheid terugkijken op het resultaat. De relativiteit van de marktmacht van FrieslandCampina is bevestigd door de fluctuaties van vraag en aanbod op de wereldmarkt die immer in staat zijn gebleken de melkprijs te beïnvloeden – in 2008 en ook dit jaar is sprake van een sterke prijsdaling en melkoverschot. We kunnen ook concluderen dat de timing van de fusie goed is geweest – de huidige marktontwikkelingen hebben de transactie in de kaart gespeeld.

  Tabel 1. Schematisch overzicht

  Markt (product/geografisch)	Beoordeling Commissie ‘6(1)(c) besluit’ 17 juli 2008	Beoordeling Commissie tweede fase	Remedie	Vindplaats in Besluit
  Inkoop van rauwe melk
  Inkoop van gewone rauwe melk in Nederland	Hoog marktaandeel, machtspositie op inkoopmarkt, mogelijk indirecte uitsluiting van derden tot toegang rauwe melk, mogelijk beperking van de markttoetreding.	Hoog marktaandeel, machtspositie op inkoopmarkt, indirecte uitsluiting van derden tot toegang rauwe melk, beperking van de markttoetreding.	Partijen zijn verplicht om de levering van rauwe melk in Nederland aan derden te verzekeren d.m.v. (1) leveringsovereenkomsten, (2) een onafhankelijke bemiddelingsstichting, het’Nederlands Melkfonds’ en (3) het verlagen van de uittredingsdrempels uit coöperatie.	6.4.1.Beoordeling17.4 Remedie
  Inkoop van biologische rauwe melk in Nederland	Nader onderzoek nodig, met name aan de vraagzijde en downstream markt voor biologische producten.	Acceptabel marktaandeel, voldoende mogelijkheden tot overstappen naar andere aanbieders en voldoende mogelijkheden voor aanbieders om tot de markt toe te treden.	-	6.4.2
  Verse Zuivelproducten
  Verse melk in NederlandVerse karnemelk in NederlandNaturel yoghurt in Nederland	Ernstige twijfel, er ontstaat een machtspositie op deze markten.	Hoog marktaandeel, beperking van de mogelijkheid om over te stappen naar een andere aanbieder, wegvallen concurrentie omdat partijen naaste concurrenten van elkaar zijn, gebrek aan afnemersmacht.	Afstoten van de productiefaciliteit en het distributiecentrum in Nijkerk van Friesland Foods.	7.1.3Beoordeling17.2Remedie
  Houdbare zuivelproducten	Nader onderzoek nodig, eventueel onderscheid markt voor retail en markt voor OOH groothandelaren, partijen aangeduid als substituten op markt voor houdbare zuivelproducten.
  Houdbare melk in Nederland, België en Duitsland		Er zijn voldoende aanbieders.	-	7.2.3.2
  Biologische verse melk, karnemelk, yoghurt en vla in Nederland	Ernstige twijfel, er ontstaat een machtspositie.	Voldoende mogelijkheden tot overstappen naar andere aanbieders, voldoende mogelijkheden voor aanbieders om tot de markt toe te treden.	-	7.3.3.2
  Kaas
  Nederlandse kaas bestemd voor kaasgroothande-laren in Nederland en Duitsland	Ernstige twijfel, er ontstaat een machtspositie. Beperking van de mogelijkheid over te stappen naar andere aanbieder.	Hoog marktaandeel, wegvallen concurrentie omdat partijen naaste concurrenten van elkaar zijn, beperking van de mogelijkheid over te stappen naar andere aanbieder, geen verwachte nieuwe toetredingen tot de markt, afnamemogelijkheden in het buitenland beperkt, aanzienlijke kans op prijsverhogingen.	Afstoten van de productiefaciliteit in Bleskensgraaf van Campina.	8.3.2Beoordeling17.3.4Remedie
  Nederlandse kaas bestemd voor retail in Nederland	Hoog marktaandeel, beperking van de mogelijkheid om over te stappen naar andere Nederlandse producenten/groothandelaren.	Hoog marktaandeel, gebrek aan gelijkwaardige spelers, beperking van de mogelijkheid om over te stappen naar andere Nederlandse producenten/groothandelaren, gebrek aan afnemersmacht, geen verwachte nieuwe toetredingen tot de markt, partijen passen prijsdiscriminatie toe, verwachte prijsstijgingen.	Afstoten van de productiefaciliteit Bleskengraaf van Campina.	8.3.2Beoordeling17.3.4Remedie
  Boter
  Bulk Boter in EEA	Geen sprake van machtspositie. Twijfel over mogelijkheden tot toetreding, daarom nader onderzoek.	Voldoende verschillende aanbieders, voldoende mogelijkheden tot toetreding en uitbreiding van de markt. Geen sprake van machtspositie.	-	9.2.3.5
  Verpakte boter bestemd voor retail in Nederland, Duitsland en België	Weinig overlap door lage marktaandeel Friesland. Twijfel omtrent mogelijkheden tot toetreding, mogelijkheden tot verhoging prijzen, daarom nader onderzoek.	Voldoende mogelijkheden tot het overstappen naar andere aanbieders en voldoende toetredingsmogelijkheden voor nieuwe aanbieders.	-	9.3.3.4
  Verpakte boter bestemd voor OOH* klanten in EEA	Hoog marktaandeel, twijfel over mogelijkheden tot toetreding, mogelijkheden tot verhoging prijzen, daarom nader onderzoek.	Voldoende mogelijkheden tot het overstappen naar andere aanbieders en voldoende toetredingsmogelijkheden voor nieuwe aanbieders.	-	9.3.3.4
  Yoghurt en kwark
  Yoghurt en Kwark bestemd voor OOH groothandelaren in Nederland	Hoog marktaandeel, nader onderzoek naar marktafbakening.	Hoog marktaandeel, beperking van de mogelijkheid om over te stappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht.	-	10.3.2.3
  Yoghurt en kwark bestemd voor retail in Nederland, België en Duitsland	Acceptabel marktaandeel, nader onderzoek naar marktafbakening.	Acceptabel marktaandeel, voldoende sterke spelers op de markt, voldoende mogelijkheden tot het overstappen naar andere aanbieders, concurrenten zijn in staat hun afzet aan te passen indien prijzen dalen.	-	10.3.1.4
  Verse zuiveldranken in Nederland	Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders.	Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheid voor afnemers om over te stappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht.	-	11.2.3.6
  Houdbare zuiveldranken	Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden tot het overstappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht. (geen onderscheid in smaak)
  Houdbare zuiveldranken met chocolade smaak in Nederland, België en Duitsland		Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden tot het overstappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht.	Afstoten van het merk ‘ChocoChoco’ van Campina. License-back aan FrieslandCampina voor de andere landen.	11.3.3Beoordeling17.5.3Remedie
  Houdbare zuiveldranken met fruit smaak in Nederland, België en Duitsland		Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht.	Afstoten van het merk ‘YoghoYogho’ van Campina. License-back aan FrieslandCampina voor de andere landen.	11.3.3Beoordeling17.5.3Remedie
  Verse zuiveldesserts	Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, mogelijke prijsstijgingen (in Nederland).
  Verse vla in Nederland		Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, gebrek aan afnemersmacht.	-
  (Havermout)pap in Nederland		Gebrek aan alternatieve aanbieders.	-	12.3.2.2
  Room
  Vloeibare room in Nederland, België en Duitsland	Partijen zijn naaste concurrenten, hoog marktaandeel.	Acceptabel marktaandeel, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, beperkte productiecapaciteit.	-	13.2.3.4
  Room in spuitbus in Nederland, België en Duitsland	Partijen zijn naaste concurrenten, hoog marktaandeel.	Acceptabel marktaandeel, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, beperkte productiecapaciteit.	-	13.3.3.4
  Koffieverrijkers	Hoog marktaandeel, partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders (in Nederland, België en Duitsland).
  Koffiemelk in Nederland, België en Duitsland bestemd voor retail en OOH*		Acceptabel marktaandeel, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders, beperkte productiecapaciteit.	-	14.4.2.2
  Koffieroom in Nederland, België en Duitsland		Laag marktaandeel.	-	14.4.3
  Caseïnaten
  Creamers in EEA	Partijen zijn naaste concurrenten, markttoetreding is moeilijk i.v.m. knowhow en productiefaciliteiten. Nader onderzoek nodig.	Producten van partijen zijn substituten. Per 1 september 2008 heeft Campina de productie van creamers gestopt.	-	15.4.1
  Foamers in EEA	Hoog marktaandeel, partijen zijn geen naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders. Nader onderzoek nodig	Partijen zijn geen naaste concurrenten, het betreft een markt met beperkte opbrengst voor partijen, voldoende aanbieders.	-	15.4.2
  Toppings in EEA	Partijen zijn naaste concurrenten, beperkte mogelijkheden om over te stappen naar andere aanbieders. Nader onderzoek.	Geen concurrentie op deze markt tussen partijen. Geen groot marktaandeel. Slechts een kleine verandering in marktstructuur.	-	15.4.3
  Lactose
  Lactose voor toepassing in voedingsmiddelen wereldwijd	Acceptabel marktaandeel. Verschillende aanbieders op de markt. Verschillende klachten ontvangen van afnemers.	Acceptabel marktaandeel, groot aantal aanbieders op deze markt.	-	16.4.2.1
  Lactose als draagstof voor medicijnen wereldwijd	Partijen zijn naaste concurrenten, bijna niet mogelijk om van aanbieder te wisselen gedurende de 'bestaansperiode' van een geneesmiddel.	Versterking van leidende marktpositie, mogelijkheid voor afnemers om van aanbieder te veranderen, markttoetreding is moeilijk i.v.m. grote investeringen, know how. Aanbod van lactose blijft gewaarborgd.	-	16.4.3.4
  DPI lactose wereldwijd	Ontstaan machtspositie. Partijen zijn naaste concurrenten.	Betreft al een zeer geconcentreerde markt. Partijen zijn geen concurrenten op deze markt.	-	16.4.4

Noten

• 1 NMagazine, 1 april 2009, p. 10.

• 2 Id. Niettemin heeft de Commissie de (geografische) markt voor inkoop van rauwe melk anders beoordeeld dan de NMa (tien jaar) eerder had gedaan (NMa-besluit 7 juli 1999, 1132, De Kievit), hoewel de redenen hiervoor uitvoerig zijn gemotiveerd in het EC-besluit (Besluit COMP/M.5046/EC, p. 16 e.v., par. 63 e.v.

• 3 Eindverslag van 31 maart 2009 in de zaak COMP/M.5046, Pb.EU, C 75, p. 19.

• 4 Niet gepubliceerd.

• 5 Clifford Chance en Pricewaterhousecoopers, The Merger Remedies Matrix- Synthesis Report- A European cross-country comparison of merger remedies: Experience and practice, 24 november 2008.

• 6 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 402.

• 7 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 403, par. 1849.

• 8 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 403, par. 1848.

• 9 Besluit COMP/M 5046/EC, p. 406.

• 10 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 407, par. 1870-1873.

• 11 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 391.

• 12 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 391, par. 1788.

• 13 Out Of Home markt: de consumptie van voeding en dranken door consumenten buitenshuis.

• 14 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 392.

• 15 Financieel Dagblad, 12 maart 2009, p. 13.

• 16 NMa-besluit 661, Arla Foods - Friesland Foods Fresh, 24 maart 2009.

• 17 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 409.

• 18 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 410, par. 1886.

• 19 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 410, par. 1887.

• 20 Zie ook NMa-consultatiedocument, juni 2004.

• 21 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 69, par. 269 e.v.

• 22 Besluit COMP/M.5046/EC, p. 37, par. 168 e.v.

• 23 Besluit COMP/M.5046, Appendices 1-9.