Aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker

• 1 Inleiding

  Veroorzaakt een gebrekkige roerende zaak of opstal schade, dan is de bezitter van die zaak of opstal in beginsel aansprakelijk (art. 6:173 en 6:174 van het Burgerlijk Wetboek (BW)). Hetzelfde geldt voor de bezitter van een dier dat schade aanricht (art. 6:179 BW).¹x Aansprakelijkheid ontbreekt bij een geslaagd beroep op de tenzij-clausules in art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW. Wordt de schadeveroorzakende zaak of opstal of het schadeveroorzakende dier gebruikt in de uitoefening van een bedrijf, dan verschuift deze risicoaansprakelijkheid naar de ‘bedrijfsmatige gebruiker’. Dat bepaalt art. 6:181 BW. Het eerste lid luidt:

  ‘Worden de in de artikelen 173, 174 en 179 bedoelde zaken, opstallen of dieren gebruikt in de uitoefening van een bedrijf, dan rust de aansprakelijkheid uit de artikelen 173 lid 1, 174 lid 1 en lid 2, eerste zin, en 179 op degene die dit bedrijf uitoefent, tenzij het een opstal betreft en het ontstaan van de schade niet met de uitoefening van het bedrijf in verband staat.’

  Over dit art. 6:181 BW gaat het proefschrift van A. Kolder, dat hij op 31 mei 2018 aan de Rijksuniversiteit Groningen verdedigde.²x A. Kolder, Aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker. Over de toepassing van art. 6:181 BW (Recht en Praktijk, nr. CA18), Deventer: Wolters Kluwer 2018. Promotores waren de hoogleraren Wissink en Oldenhuis.

  Kolder stelt zich ten doel de ‘diverse open einden’ van art. 6:181 BW in rechtspraak en literatuur ‘af te hechten’ (p. 12). Zoals in deze bespreking zal blijken, doet hij echter meer dan dat. Zijn proefschrift is een pleidooi voor het primaat van de risicoaansprakelijkheid – in lijn met het proefschrift (p. 15) zal ik verder spreken van kwalitatieve aansprakelijkheid – van de bedrijfsmatige gebruiker van een schadeveroorzakende opstal, roerende zaak of dier op grond van art. 6:181 BW boven die van de bezitter. Kolder bepleit een ruime uitleg van het vereiste van ‘bedrijfsmatig gebruik’ aan de hand van het overkoepelende criterium wie feitelijke zeggenschap heeft over de zaak of het dier. Kolder beroept zich hiervoor op de bedoeling van de wetgever en het belang van de benadeelde bij duidelijkheid tot wie hij zich moeten wenden voor schadevergoeding. Kolder stelt verder voor de tekst van art. 6:181 BW flink ‘op te schonen’ (p. 325). De zin dat bij ‘professioneel gebruik’ van een zaak de kwalitatieve aansprakelijkheid van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW op de professionele gebruiker rust, volstaat.

  In deze bijdrage bespreek ik deze hoofdlijnen van het proefschrift van Kolder nader (par. 2). Vervolgens zoom ik achtereenvolgens in op Kolders kernstelling over het primaat van art. 6:181 BW (par. 3), zijn overkoepelende criterium voor bedrijfsmatig gebruik (par. 4) en de stroomlijning van de tekst van art. 6:181 BW die Kolder voorstelt (par. 5). Ik rond deze bijdrage af met een algemene waardering van het proefschrift (par. 6).

• 2 Hoofdlijnen van het proefschrift

  Het proefschrift van Kolder is een klassiek, monodisciplinair proefschrift (en dat bedoel ik niet als kritiek). Zo is ook de opbouw, die in essentie in drie delen uiteenvalt. Het eerste deel van het proefschrift is gewijd aan de totstandkomingsgeschiedenis, ratio en plaats van art. 6:181 BW ten opzichte van de materieelrechtelijke bepalingen 6:173, 6:174 en 6:179 BW (hoofdstuk 2 t/m 5). Het tweede deel gaat over het toepassingsbereik van art. 6:181 BW (hoofdstuk 6 t/m 8). Het derde deel bevat conclusies en aanbevelingen, met als bijlage een tekstvoorstel voor aanpassing van de genoemde bepalingen, in twee varianten (hoofdstuk 9).

  Kern van het proefschrift is wat mij betreft het eerste deel. Kolder neemt daarin zijn centrale stelling in dat de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker het primaat zou moeten hebben boven die van de bezitter. Daartoe laat Kolder eerst zien dat deze tegenstelling tussen bedrijfsmatige gebruiker en bezitter ontbrak in het aanvankelijk ontwerp voor Boek 6 BW van het zogenoemde Driemanschap (Drion, De Jong en Eggens). Dat ontwerp bevatte verschillende kwalitatieve aansprakelijkheden die telkens op één persoon rustten. Wie die persoon was, verschilde per aansprakelijkheid. De kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken rustte op de gebruiker, die voor opstallen op de bezitter en die voor dieren op degene die het dier onderhoudt. Bij gelegenheid van het gewijzigd ontwerp van regeringscommissaris Snijders volgde in de jaren 1976-1980 echter een heroverweging. Die heroverweging resulteerde in de ‘verdeling’ van kwalitatieve aansprakelijkheden over de bezitter op grond van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW enerzijds en de bedrijfsmatige gebruiker op grond van art. 6:181 BW anderzijds.

  Wie is kwalitatief aansprakelijk als een zaak zowel een bezitter heeft als een bedrijfsmatige gebruiker (die niet dezelfde persoon zijn) en schade veroorzaakt? Kolder leidt uit de wetsgeschiedenis en uit de opzet van afdeling 6.3.2 BW af dat de wetgever heeft bedoeld met de verschillende kwalitatieve aansprakelijkheden een overzichtelijk geheel te creëren. Volgens Kolder is het de bedoeling van de wetgever dat steeds één persoon kwalitatief aansprakelijk is, dat voor de benadeelde duidelijk is wie hij moet aanspreken, en dat samenloopproblemen worden voorkomen. Kolder bepleit daarom – in samenlooptermen – exclusieve werking van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker. Oftewel: als de schadeveroorzakende zaak naast een bezitter een bedrijfsmatige gebruiker heeft in de zin van art. 6:181 BW, is die bedrijfsmatige gebruiker aansprakelijk en sluit dat kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter op grond van art. 6:173, 6:174 of 6:179 BW uit.³x Deze exclusiviteit ten opzichte van de genoemde bepalingen laat aansprakelijkheid van anderen dan de bedrijfsmatige gebruiker uit onrechtmatige daad of andere kwalitatieve aansprakelijkheden dan die van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW onverlet (Kolder 2018, p. 77-84).

  Deze exclusiviteit is in lijn met het Loretta-arrest van de Hoge Raad, over het gelijknamige paard dat ter ‘belering’ (training, africhting) bij een manege was ondergebracht en schade veroorzaakte. De Hoge Raad oordeelde dat in geval van bedrijfsmatig gebruik de kwalitatieve aansprakelijkheid van art. 6:179 BW wordt ‘verlegd’ naar de bedrijfsmatige gebruiker en dat de bezitter niet kwalitatief aansprakelijk is. De Hoge Raad stemde daarbij – nogal impliciet – in met het oordeel van het hof dat de belering van Loretta gold als bedrijfsmatig gebruik van het paard door de manege.⁴x HR 1 april 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP1475, NJ 2011/405 m.nt. T.F.E. Tjong Tjin Tai (Loretta), r.o. 3.3-3.4.

  Het Loretta-arrest toont ook meteen de keerzijde van deze exclusiviteit. De benadeelde bleek na jaren procederen tegen de bezitter – Loretta’s eigenaar – de verkeerde persoon te hebben aangesproken, omdat enkel de manege kwalitatief aansprakelijk was als bedrijfsmatige gebruiker. Dat laat zich ‘oplossen’ doordat de benadeelde zekerheidshalve alle betrokkenen bij de schadeveroorzakende zaak betrekt, maar dat strookt weer niet met de bedoeling van de wetgever een overzichtelijk stelsel van kwalitatieve aansprakelijkheden te creëren. Vanuit een oogpunt van slachtofferbescherming is dit arrest dan ook wel bekritiseerd, onder meer door Tjong Tjin Tai en Hartlief.⁵x T.F.E. Tjong Tjin Tai, noot onder Loretta, NJ 2011/405, sub 4 en T. Hartlief, Aansprakelijkheid in kwaliteit, NJB 2011, afl. 20, p. 1313. Zij geven de voorkeur aan cumulatie, zodat de bezitter en de bedrijfsmatige gebruiker beiden kwalitatief aansprakelijk zijn. De benadeelde kan dan steeds de bezitter aanspreken. Kolder ziet deze kritiek onder ogen, maar houdt met een beroep op de bedoeling van de wetgever vast aan exclusiviteit. Hij wijst erop dat cumulatie in wezen zou leiden tot een uitbreiding van de reikwijdte van aansprakelijkheid, die evenmin door de wetgever is bedoeld. De benadeelde zou zich dan náást een eventuele aansprakelijke partij uit onrechtmatige daad, tot twee kwalitatief aansprakelijke partijen kunnen wenden in plaats van één.

  Dat wil niet zeggen dat Kolder – werkzaam als advocaat in de letselschadepraktijk – niet ook nadrukkelijk oog heeft voor het belang van de benadeelde. Dat belang wordt in zijn optiek echter vooral gediend door duidelijkheid wie kwalitatief aansprakelijk is. Die duidelijkheid zoekt Kolder in een heldere keuze voor de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker. Deze aansprakelijkheid moet niet alleen formeel het primaat hebben, door exclusieve werking van art. 6:181 BW aan te nemen ten opzichte van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW, maar ook materieel. Kolder spreekt van art. 6:181 BW als ‘voorrangsregel’ (p. 106). Anders dan naar de heersende opvatting, is wat Kolder betreft kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker de hoofdregel en dient kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter enkel als ‘vangnet’ voor gevallen waarin een bedrijfsmatige gebruiker ontbreekt. In twijfelgevallen prevaleert de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker boven die van de bezitter.

  Kolder staat hierbij een (zeer) ruime uitleg van het begrip bedrijfsmatig gebruik voor. Hij werkt dat uit in het tweede deel van het proefschrift (hoofdstuk 5 t/m 8). Art. 6:170 BW over kwalitatieve aansprakelijkheid voor ondergeschikten dient daarbij als inspiratiebron. Dat klinkt door in Kolders overkoepelende criterium voor de vraag of sprake is van gebruik in de zin van art. 6:181 BW. De gebruiker is degene met de grootste mate van zeggenschap over de schadeveroorzakende zaak of het schadeveroorzakende dier. Bedrijfsmatig gebruik is daarbij ook weer ruim uit te leggen als ieder ‘professioneel’ gebruik – gebruik buiten de privésfeer – van een zaak of dier. Het element dat de zaak moet zijn gebruikt in de uitoefening van het bedrijf van de aangesprokene, heeft daarnaast nog nauwelijks zelfstandige betekenis, aldus Kolder.

  In het laatste deel van het proefschrift (hoofdstuk 9 en bijlage) formuleert Kolder zijn conclusies en aanbevelingen. Die aanbevelingen houden onder meer in dat de wetgever bij gelegenheid de teksten van art. 6:173, 6:174, 6:179 en 6:181 BW aanpast. Uitgaand van het primaat van art. 6:181 BW, en met name feitelijke zeggenschap als overkoepelend criterium voor het aannemen van bedrijfsmatig gebruik, komt Kolder tot een ingrijpende ‘opschoning’ van art. 6:181 BW. Van het huidige artikel met drie leden blijft weinig over. Eén volzin volstaat, die in de eerste variant die Kolder voorstelt als volgt luidt (p. 329):

  ‘In geval van een professionele gebruiker van de in de artikelen 173, 174 en 179 bedoelde zaken of dieren, rust op deze de aansprakelijkheid uit de artikelen 173, 174 lid 1 en 179.’

  De reductie van het huidige art. 6:181 BW met zijn drie leden moet in samenhang worden bezien met de wijzigingen die Kolder voorstelt in de tekst van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW.⁶x Zo stelt Kolder voor de kwalitatieve aansprakelijkheid van de erfpachter van een opstal in art. 6:174 lid 2 BW over te hevelen naar art. 6:174 lid 1 BW, zodat de afzonderlijke verwijzing naar art. 6:174 lid 2 BW in het huidige art. 6:181 BW kan worden geschrapt. De tweede variant houdt in dat art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW in plaats van de bezitter de professionele gebruiker aanwijzen als kwalitatief aansprakelijke. In aanvulling daarop bepaalt art. 6:181 BW in deze tweede variant dat als van professioneel gebruik ‘geen sprake’ is, de bezitter kwalitatief aansprakelijk is (p. 331).

• 3 Kanttekeningen bij het primaat van art. 6:181 BW

  Een belangrijke pilaar onder het betoog van Kolder voor het primaat van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker is de bedoeling van de wetgever. Volgens Kolder heeft de wetgever art. 6:181 BW exclusief bedoeld én bedoeld dat de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker vooropstaat. Voor het formele aspect van dit primaat – de exclusiviteit van art. 6:181 BW – valt wat mij betreft inderdaad steun te vinden in de wetsgeschiedenis. In de toelichting op het gewijzigd ontwerp wordt de situatie dat een schadeveroorzakende zaak bedrijfsmatig wordt gebruikt, uitdrukkelijk tegenover de situatie gesteld waarin dat niet gebeurt. In het laatste geval – waarin dus geen sprake is van bedrijfsmatig gebruik – geldt volgens deze toelichting als ‘hoofdregel’ dat de bezitter kwalitatief aansprakelijk is.⁷x Parl. Gesch. Boek 6, p. 745. Daaruit volgt in elk geval dat de wetgever beide gevallen duidelijk onderscheidt. Onderscheid betekent nog geen exclusiviteit, maar daarvoor bevat de memorie van toelichting van de Aanvullingswet uit 1995 concrete aanwijzingen.⁸x Kamerstukken II 1988/89, 21202, 3, p. 8-9 (MvT). Aldaar valt te lezen dat ‘de risicoaansprakelijkheden van afdeling 6.3.2 (…) zijn gekanaliseerd’ ter voorkoming van ‘samenloopproblemen’, waardoor aansprakelijkheden voor slachtoffers ‘onoverzichtelijk’ zouden worden. Per schadeveroorzakende gebeurtenis is ‘in beginsel’ en “zoveel mogelijk” één persoon kwalitatief aansprakelijk. Dit beoogde resultaat wordt ‘in belangrijke mate’ bepaald door art. 6:181 BW.

  Ook voor het materiële aspect van het primaat van art. 6:181 BW dat Kolder bepleit – art. 6:181 BW als voorrangsregel – biedt de wetsgeschiedenis aanknopingspunten. Als gezegd vermeldt de toelichting op het gewijzigd ontwerp dat in situaties waarin geen sprake is van bedrijfsmatig gebruik, ‘hoofdregel’ is dat de bezitter kwalitatief aansprakelijk is. Daaruit zou kunnen worden afgeleid dat de wetgever kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker vooropstelt: de wetgever noemt de bedrijfsmatige gebruiker als eerste. Maar het is niet evident dat de wetgever daarmee ook de hiërarchie heeft bedoeld die Kolder voor ogen staat: kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker als ruim uit te leggen voorrangsregel en van de bezitter als beperkt uit te leggen ‘vangnet’. Voor zover een dergelijke materieelrechtelijke hiërarchie valt te ontwaren tussen de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker en de bezitter, is dat in de toelichting op de Aanvullingswet 1995. Maar evident is dat wat mij betreft niet.⁹x Kamerstukken II 1988/89, 21202, 3, p. 6 (MvT). Gebruik van een zaak in de uitoefening van een bedrijf wordt aangemerkt als ‘het in de praktijk belangrijkste geval’. Specifiek ten aanzien van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker van gevaarlijke stoffen op grond van art. 6:175 BW spreekt de toelichting bij deze Aanvullingswet van kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter als ‘vangnet’, overigens in ontkennende zin (Kamerstukken II 1992/93, 21202, 15, p. 2 (NvW)).

  Er is dus wel steun te vinden in de wetsgeschiedenis voor het door Kolder bepleite materiële primaat van art. 6:181 BW, maar daar valt ook op af te dingen. Mij lijkt bovendien dat als de wetgever inderdaad heeft bedoeld de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker voorop te stellen, het dan voor de hand had gelegen dat ook in de wetstekst te doen. Die stelt nu juist in art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW de bezitter voorop (al betoogt Kolder dan weer dat die volgorde omgekeerd zou moeten worden).

  Het voorgaande hoeft natuurlijk niet aan het aannemen van het primaat van art. 6:181 BW in de weg te staan. Kolder heeft bovendien meer argumenten. Hij beroept zich bijvoorbeeld ook op het gegeven dat in afdeling 6.3.2 BW in meer algemene zin kwalitatieve aansprakelijkheden worden gelegd bij de professional. Een ander bijkomend argument is dat met het primaat van art. 6:181 BW en de reductie van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter tot vangnet het problematische bezitsbegrip zo veel mogelijk wordt vermeden. Zeker bij roerende zaken is het immers niet altijd gemakkelijk vast te stellen wie (mede)bezitter is van bijvoorbeeld een dier.¹⁰x Zie C.G. Breedveld-de Voogd & P.W. den Hollander, Het Imagine-arrest en het voorstellingsvermogen van de Hoge Raad, NTBR 2016, afl. 12, p. 350-352.

  Uiteindelijk is het Kolder er ook vooral om te doen duidelijkheid te scheppen voor de benadeelde en de aangesproken partij, of althans meer duidelijkheid. Op zich draagt een heldere keuze voor het primaat van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker ook bij aan duidelijkheid. Als er een partij in beeld is die ook maar enigszins als bedrijfsmatige gebruiker kan gelden, of anderszins twijfel bestaat of de bezitter of de bedrijfsmatige gebruiker kwalitatief aansprakelijk is, dan zou deze partij als zodanig kwalitatief aansprakelijk moeten zijn en niet de bezitter. Kolder spreekt in dit verband van het primaat van art. 6:181 BW als ‘afrondingsfactor’ (p. 105) met een ‘absorberende werking’ (p. 106). Tegelijkertijd is die duidelijkheid inherent beperkt, nu als gezegd elke zaak of dier in theorie een bezitter heeft, maar niet elke zaak of dier een bedrijfsmatige gebruiker. Ook de (zeer) ruime uitleg van het begrip bedrijfsmatig gebruik dat Kolder voorstaat, neemt dat niet weg. Hoe ruim uitgelegd ook, er blijft altijd een punt waarop niet meer van bedrijfsmatig gebruik kan worden gesproken en moet worden teruggevallen op de bezitter als kwalitatief aansprakelijke. In zoverre blijft art. 6:181 BW een specialis ten opzichte van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW als generalis. Voor mij blijft het daarom toch de vraag of het dan voor de hand ligt de specialis voorop te stellen. Het lijkt logischer de meest omvattende regel als hoofdregel te nemen en de specifieke regel daarop de uitzondering te laten vormen, zoals de wetgever dat in afdeling 6.3.2 BW heeft gedaan. De bezitter is aansprakelijk, tenzij er een bedrijfsmatige gebruiker is.

• 4 Bedrijfsmatig gebruik als ieder professioneel gebruik met feitelijke zeggenschap

  Niettemin kan het overkoepelende criterium voor bedrijfsmatig gebruik dat Kolder introduceert, wel degelijk bijdragen aan duidelijkheid. Wie de meeste feitelijke zeggenschap heeft over de schadeveroorzakende zaak of het schadeveroorzakende dier is de gebruiker. Kolder werkt dit uitvoerig uit voor de verschillende kwalitatieve aansprakelijkheden (p. 216-247). De gebruiker is vervolgens een bedrijfsmatige gebruiker als hij niet handelt als particulier of in privé, als consument dus, maar als professional. Hoewel geen ‘bedrijf’ in de gebruikelijke zin van het woord, zijn ook vrije beroepsbeoefenaren, overheden, kerken en verenigingen in beginsel gebruiker in de zin van art. 6:181 BW. Onvermijdelijk zijn er ook hier echter weer grensgevallen, bijvoorbeeld bij activiteiten in verenigingsverband. Kolder bespreekt het voorbeeld van een scoutingvereniging die een gebrekkige katrol gebruikt bij abseilactiviteiten, waardoor een deelnemer gewond raakt. Omstandigheden als het aantal leden, het bestaan van een bestuur, het beschikken over een eigen terrein en een aansprakelijkheidsverzekering kunnen dan maken dat een scoutingvereniging geldt als voldoende professioneel en dus als bedrijfsmatige gebruiker, aldus Kolder (p. 194-195).

  Een ander voorbeeld dat Kolder noemt, is een variant op het Loretta-arrest: wat als de eigenaar van een paard dat paard ter belering onderbrengt bij een manege, maar bij deze belering zelf op zijn eigen paard rijdt, onder instructie en begeleiding van de manege? Wie heeft dan de meeste zeggenschap? Kolder bepleit ook in zo’n geval aansprakelijkheid van de manege als bedrijfsmatige gebruiker (p. 106). Het begrip bedrijfsmatig gebruik blijft, kortom, ook uitgelegd aan de hand van het criterium van feitelijke zeggenschap casuïstisch en voor discussie vatbaar. Dat blijkt eveneens uit Kolders betoog ten aanzien van de professionele bewaarder en vervoerder van een dier. Ook die bewaarder en vervoerder kan volgens Kolder gelden als bedrijfsmatige gebruiker, in afwijking van de wetsgeschiedenis en lagere rechtspraak.¹¹x A. Kolder, Kwalitatieve aansprakelijkheid op grond van art. 6:179 en 6:181 BW: de positie van de ‘bewaarder’ van een schadeveroorzakend dier, VR 2018, p. 358-364.

• 5 Stroomlijning van de tekst van art. 6:181 BW? Tenzij-clausule bij opstalaansprakelijkheid

  Kolders gedachte de tekst van het huidige art. 6:181 BW te stroomlijnen, is zeker aansprekend. Maar ik vraag me af of het voorstel van Kolder niet te ver gaat. Wat bijvoorbeeld verdwijnt, is de tenzij-clausule in het eerste lid over de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker voor een schadeveroorzakende opstal. Achtergrond van deze tenzij-clausule is dat opstallen – gebouwen of werken die decennia oud kunnen zijn – schade kunnen veroorzaken door een gebrek dat de (huidige) bedrijfsmatige gebruiker niet kende. Rechtvaardigt dan het enkele feit dat de gebruiker ‘toevallig’ zijn bedrijf uitoefent in de opstal op het moment dat deze schade veroorzaakt, dat deze kwalitatief aansprakelijk is? Niet altijd en dat vindt ook Kolder (p. 247 e.v.). De tenzij-clausule in het eerste lid van het huidige art. 6:181 BW bepaalt voor zulke gevallen dat de bedrijfsmatige gebruiker niet aansprakelijk is indien ‘het ontstaan van de schade niet met de uitoefening van het bedrijf in verband staat’.

  Wanneer dat dan precies het geval is, is overigens nog een tweede. Erg gemakkelijk te doorgronden is de rechtspraak van de Hoge Raad niet, ook niet na het Schavemakers/Planet-arrest, waarin hij deze rechtspraak naar eigen zeggen heeft ‘gepreciseerd’.¹²x HR 24 november 2017, ECLI:NL:HR:2017:3016, NJ 2018/153 (Schavemakers/Planet), r.o. 5.3.1-5.3.4. Het gaat om precisering ten opzichte van HR 6 november 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM9757, NJ 2010/636 (Driessen Beheer/Edco). In dit arrest overweegt de Hoge Raad dat de woorden ‘het ontstaan van de schade’ in de tenzij-clausule van art. 6:181 lid 1 BW moeten worden uitgelegd als ‘de verwezenlijking van het gevaar dat is verbonden aan de gebrekkigheid van de opstal’.¹³x Schavemakers/Planet, r.o. 5.3.3. De bedrijfsmatige gebruiker is dus niet kwalitatief aansprakelijk als de verwezenlijking van het gevaar dat is verbonden aan de gebrekkigheid van de opstal niet met de uitoefening van het bedrijf in verband staat.¹⁴x Enigszins verwarrend is dat de Hoge Raad vervolgens in r.o. 5.3.4 overweegt dat voor het ontbreken van kwalitatieve aansprakelijkheid op grond van de tenzij-clausule van art. 6:181 lid 1 BW ‘nodig en toereikend’ is dat ‘tussen het bestaan of ontstaan van het gebrek en de bedrijfsuitoefening geen verband bestaat’, in plaats van ‘tussen de verwezenlijking van het gevaar dat is verbonden aan de gebrekkigheid van de opstal en de bedrijfsuitoefening’.

  Daarmee lijkt een doublure te ontstaan. Bij de vraag of de desbetreffende opstal gebrekkig is in de zin van art. 6:174 BW – of beter gezegd: niet voldoet aan de daaraan in de gegeven omstandigheden te stellen eisen – komt de aard van het bedrijf dat de bedrijfsmatige gebruiker daarin uitoefent ook al aan de orde. Welke eisen in de gegeven omstandigheden aan een opstal moeten worden gesteld, is mede afhankelijk van het daarin uitgeoefende bedrijf, als één van die omstandigheden.¹⁵x HR 20 oktober 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA7686, NJ 2000/700 (Foekens/Naim), r.o. 3.5. Een gebouw moet aan andere eisen voldoen en is eerder gebrekkig als zich daarin een kerncentrale bevindt dan in het geval zich daarin een bakkerij bevindt. Als eerst in het kader van art. 6:174 BW wordt vastgesteld dat een opstal gebrekkig is in het licht van het bedrijf dat erin wordt uitgeoefend, dan lijkt de stap klein om aan te nemen dat als vervolgens door dat gebrek een gevaar voor schade aan personen of zaken in het leven wordt geroepen én dat gevaar zich verwezenlijkt, (ook) tussen de verwezenlijking van het gevaar dat door het gebrek aan de opstal in het leven is geroepen en de bedrijfsuitoefening verband bestaat. Er lijkt dan weinig ruimte over voor de bedrijfsmatige gebruiker om nog aan kwalitatieve aansprakelijkheid te ontkomen.

  Als dat zo is, bevestigt het Schavemakers/Planet-arrest Kolders stelling dat de tenzij-clausule van het eerste lid van art. 6:181 BW uitdrukt wat al besloten ligt in de kwalitatieve aansprakelijkheid van art. 6:181 BW als zodanig, of in elk geval in art. 6:174 BW. Zo bezien zou de tenzij-clausule inderdaad kunnen worden geschrapt (p. 253-256).¹⁶x Zie over het Schavemakers/Planet-arrest tevens A. Kolder, Op wie rust binnen het stelsel van art. 6:174 en 6:181 BW de kwalitatieve aansprakelijkheid voor gebrekkige opstallen?, AV&S 2018, afl. 1, p. 9-15. Toch lijkt het mij omwille van duidelijkheid voor de benadeelde en de aangesprokene beter de tenzij-clausule in het eerste lid van art. 6:181 BW uitdrukkelijk te handhaven.

• 6 Afsluiting

  Al met al kan ik me goed vinden in Kolders betoog voor exclusiviteit van art. 6:181 BW ten opzichte van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW, maar ben ik nog niet overtuigd van zijn pleidooi voor het materiële primaat van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker. Wat mij betreft blijft de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter vooropstaan en is aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker de uitzondering. Ik realiseer me dat daarmee onduidelijkheid blijft bestaan, omdat zowel de vraag wie bezitter is van een schadeveroorzakende zaak of dier als de vraag wie daarvan bedrijfsmatige gebruiker is niet altijd even gemakkelijk te beantwoorden is. Voor de benadeelde blijft daarmee het risico bestaan dat hij de bezitter aanspreekt, maar uiteindelijk de bedrijfsmatige gebruiker exclusief aansprakelijk blijkt te zijn. Zou de vordering op de bedrijfsmatige gebruiker inmiddels zijn verjaard, dan blijft de benadeelde met lege handen achter. Dat probleem blijft echter ook in de benadering van Kolder bestaan, waarin kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker de hoofdregel is en kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter de uitzondering. Uitgaande van de exclusiviteit van art. 6:181 BW ontkomt de benadeelde er niet aan alle feitelijk betrokkenen bij een schadeveroorzakende zaak of dier aansprakelijk te stellen en ten aanzien van allen de verjaring te stuiten.

  Dat gezegd hebbend: Kolder presenteert in zijn proefschrift een mooie eigen visie op art. 6:181 BW en meer in het algemeen op de kwalitatieve aansprakelijkheden voor roerende zaken, opstallen en dieren. Zijn proefschrift leest prettig, zijn visie zet aan het denken en is grondig uitgewerkt. In deze bespreking zijn veel aspecten buiten beschouwing gebleven. Zo gaat Kolder ook uitgebreid in op de samenloop van art. 6:173, 6:174, 6:179 en 6:181 BW enerzijds en aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad én andere kwalitatieve aansprakelijkheden – zoals productaansprakelijkheid – anderzijds, op lid 2 en 3 van art. 6:181 BW en op de verzekerings- en bewijsrechtelijke implicaties van zijn visie. Kolder bespreekt telkens tal van gevalstypen die handvatten bieden voor de toets aan de verschillende vereisten en toepassing van de verschillende deel-leerstukken van art. 6:181 BW in de praktijk.

  Kolders proefschrift vult daarmee een lacune in het debat over kwalitatieve aansprakelijkheden zoals zich dat het afgelopen decennium heeft ontwikkeld. In een aantal arresten bakende de Hoge Raad de reikwijdte van de kwalitatieve aansprakelijkheid voor opstallen en dieren af. Bij de vraag of een opstal gebrekkig is, is ruimte voor een Kelderluik-achtige afweging (Wilnis).¹⁷x HR 17 december 2010, ECLI:NL:HR:2010:BN6236, NJ 2012/155 m.nt. T. Hartlief (Wilnis). Het relativiteitsvereiste staat niet in de weg aan onderlinge aansprakelijkheid van medebezitters bij een schadeveroorzakende opstal (Hangmat-zaak),¹⁸x HR 8 oktober 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM6095, NJ 2011/465 m.nt. T. Hartlief (Hangmat). maar wel bij een schadeveroorzakend dier (paard Imagine).¹⁹x HR 29 januari 2016, ECLI:NL:HR:2016:162, NJ 2016/173 m.nt. T. Hartlief (Imagine). Kolder was bij dit alles al nauw betrokken, als advocaat in onder meer de Hangmat-zaak en als auteur van diverse publicaties. Met zijn proefschrift staat nu ook de positie van de bedrijfsmatige gebruiker in de zin van art. 6:181 BW bij dit alles nadrukkelijk op de kaart.

Noten

• 1 Aansprakelijkheid ontbreekt bij een geslaagd beroep op de tenzij-clausules in art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW.

• 2 A. Kolder, Aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker. Over de toepassing van art. 6:181 BW (Recht en Praktijk, nr. CA18), Deventer: Wolters Kluwer 2018.

• 3 Deze exclusiviteit ten opzichte van de genoemde bepalingen laat aansprakelijkheid van anderen dan de bedrijfsmatige gebruiker uit onrechtmatige daad of andere kwalitatieve aansprakelijkheden dan die van art. 6:173, 6:174 en 6:179 BW onverlet (Kolder 2018, p. 77-84).

• 4 HR 1 april 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP1475, NJ 2011/405 m.nt. T.F.E. Tjong Tjin Tai (Loretta), r.o. 3.3-3.4.

• 5 T.F.E. Tjong Tjin Tai, noot onder Loretta, NJ 2011/405, sub 4 en T. Hartlief, Aansprakelijkheid in kwaliteit, NJB 2011, afl. 20, p. 1313.

• 6 Zo stelt Kolder voor de kwalitatieve aansprakelijkheid van de erfpachter van een opstal in art. 6:174 lid 2 BW over te hevelen naar art. 6:174 lid 1 BW, zodat de afzonderlijke verwijzing naar art. 6:174 lid 2 BW in het huidige art. 6:181 BW kan worden geschrapt.

• 7 Parl. Gesch. Boek 6, p. 745.

• 8 Kamerstukken II 1988/89, 21202, 3, p. 8-9 (MvT). Aldaar valt te lezen dat ‘de risicoaansprakelijkheden van afdeling 6.3.2 (…) zijn gekanaliseerd’ ter voorkoming van ‘samenloopproblemen’, waardoor aansprakelijkheden voor slachtoffers ‘onoverzichtelijk’ zouden worden. Per schadeveroorzakende gebeurtenis is ‘in beginsel’ en “zoveel mogelijk” één persoon kwalitatief aansprakelijk. Dit beoogde resultaat wordt ‘in belangrijke mate’ bepaald door art. 6:181 BW.

• 9 Kamerstukken II 1988/89, 21202, 3, p. 6 (MvT). Gebruik van een zaak in de uitoefening van een bedrijf wordt aangemerkt als ‘het in de praktijk belangrijkste geval’. Specifiek ten aanzien van de kwalitatieve aansprakelijkheid van de bedrijfsmatige gebruiker van gevaarlijke stoffen op grond van art. 6:175 BW spreekt de toelichting bij deze Aanvullingswet van kwalitatieve aansprakelijkheid van de bezitter als ‘vangnet’, overigens in ontkennende zin (Kamerstukken II 1992/93, 21202, 15, p. 2 (NvW)).

• 10 Zie C.G. Breedveld-de Voogd & P.W. den Hollander, Het Imagine-arrest en het voorstellingsvermogen van de Hoge Raad, NTBR 2016, afl. 12, p. 350-352.

• 11 A. Kolder, Kwalitatieve aansprakelijkheid op grond van art. 6:179 en 6:181 BW: de positie van de ‘bewaarder’ van een schadeveroorzakend dier, VR 2018, p. 358-364.

• 12 HR 24 november 2017, ECLI:NL:HR:2017:3016, NJ 2018/153 (Schavemakers/Planet), r.o. 5.3.1-5.3.4. Het gaat om precisering ten opzichte van HR 6 november 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM9757, NJ 2010/636 (Driessen Beheer/Edco).

• 13 Schavemakers/Planet, r.o. 5.3.3.

• 14 Enigszins verwarrend is dat de Hoge Raad vervolgens in r.o. 5.3.4 overweegt dat voor het ontbreken van kwalitatieve aansprakelijkheid op grond van de tenzij-clausule van art. 6:181 lid 1 BW ‘nodig en toereikend’ is dat ‘tussen het bestaan of ontstaan van het gebrek en de bedrijfsuitoefening geen verband bestaat’, in plaats van ‘tussen de verwezenlijking van het gevaar dat is verbonden aan de gebrekkigheid van de opstal en de bedrijfsuitoefening’.

• 15 HR 20 oktober 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA7686, NJ 2000/700 (Foekens/Naim), r.o. 3.5.

• 16 Zie over het Schavemakers/Planet-arrest tevens A. Kolder, Op wie rust binnen het stelsel van art. 6:174 en 6:181 BW de kwalitatieve aansprakelijkheid voor gebrekkige opstallen?, AV&S 2018, afl. 1, p. 9-15.

• 17 HR 17 december 2010, ECLI:NL:HR:2010:BN6236, NJ 2012/155 m.nt. T. Hartlief (Wilnis).

• 18 HR 8 oktober 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM6095, NJ 2011/465 m.nt. T. Hartlief (Hangmat).

• 19 HR 29 januari 2016, ECLI:NL:HR:2016:162, NJ 2016/173 m.nt. T. Hartlief (Imagine).